Náttúrufræðingurinn - 1989, Page 45

Ágúst Guðmundsson
Innskotatíðni kvikuhólfa og
gostíðni eldstöðvakerfa
INNGANGUR
Gostíðni eldfjalla er mjög breytileg.
Jafnvel innan tiltölulega lítilla eld-
virknisvæða eins og Islands gjósa sum
eldfjöll mun oftar en önnur. Þannig
hefur Hekla gosið að meðaltali á tæp-
lega 60 ára fresti á sögulegum tíma,
en ekki er vitað til að Öræfajökull hafi
gosið nema tvisvar á sama tímabili
(Sigurður Þórarinsson og Kristján Sæ-
mundsson 1979). Á sögulegum tíma
virðast hafa orðið allt að 40-50 gos í
Grímsvötnum en ekki nema 3 gos-
hrinur í Kröflu (Ari Trausti Guð-
mundsson 1986). Þá má nefna að að-
eins er kunnugt um 12 gos á söguleg-
um tíma í þremur vestustu
eldstöðvakerfum Reykjanesskagans
(Jón Jónsson 1983).
Breytingar á gostíðni sumra eld-
fjalla eru einnig verulegar, eins og
Hekla er gott dæmi um. Þótt meðal-
gostíðni hennar á sögulegum tíma sé
eitt gos á tæplega 60 ára fresti, hefur
bilið milli gosa verið frá 10 árum og
upp í 120 ár (Sigurður Þórarinsson
1970, Ari Trausti Guðmundsson
1986). Vissar gerðir goshegðunar hafa
fundist, en breytingar á gostíðni
margra fjalla eru óreglulegar (Wick-
man 1976). Tilviljanakenndir þættir
virðast hafa áhrif á gostíðni sumra
eldfjalla (Wickman 1976).
Þótt tilviljanakenndir þættir hafi
áhrif á gostíðni eldfjalla, eins og ann-
arra náttúrulegra kerfa, er ljóst að
eldvirknisvæði jarðar tengjast flest
ákveðnu spennusviði sem ræður miklu
um gostíðni og aflfræðilega hegðun
viðkomandi eldfjalla. Algengt er þó
að tímabundin eða varanleg breyting
verði á spennusviði næst kvikugjafa,
þ.e. grunnstæðu hólfi eða djúpstæðri
þró sem leggur eldfjalli til kviku í gos-
um, og kann sú breyting að skýra
suma tilviljanakennda þætti sem koma
fram í goshegðun eldfjalla.
í þessari grein verður einkum fjall-
að um tilgátur og reiknilíkön sem höf-
undur hefur verið að þróa síðustu árin
til skýringar á ýmsum þáttum sem
hafa áhrif á gostíðni eldstöðva (Ágúst
Guðmundsson 1986a, 1988). Eingöngu
er fjallað um eldstöðvar á plötuskilum
eða rekbeltum eins og þeim sem liggja
í gegnum ísland (1. mynd). Hugmynd-
ir þær sem hér eru ræddar eiga við
eldstöðvakerfi á plötuskilum almennt,
en öll dæmin verða frá eldstöðvum á
Islandi.
GOSTÍÐNI OG GOSSPÁR
Gostíðni eldstöðvar er metin út frá
heimildum, skráðum og óskráðum,
um eldstöðina. Rannsóknir á gossögu
eldstöðva hér á landi byggja meðal
annars á könnun ritaðra heimilda, og
mati á áreiðanleika þeirra, svo og á
Náttúrufræðingurinn 59 (1), bls. 39-54, 1989.
39