Náttúrufræðingurinn - 1990, Blaðsíða 6

unum í kring. Nú er ljóst að álíka mik-
ið fer fyrir loftinu yfir Iægðarmiðjunni
og því sem fyrir utan er. Þetta þýðir
að öðru jöfnu að loftið yfir lægðinni er
að meðaltali hlýrra en það sem fyrir
utan er. Hlýtt loft er léttara en sama
rúmmál af köldu lofti. Á norðurslóð-
um liggur þetta alls ekki í augum uppi
vegna þess að lægðir í háloftunum eru
að jafnaði ekki á sama stað og niður
við jörð og þess vegna er hlýjasti stað-
ur lægðarinnar í hverri hæð ekki yfir
miðjunni. Fellibyljir eru hins vegar
sammiðja háloftalægð langt upp í
gufuhvolfið. Loftið yfir miðju felli-
bylsins er hlýrra en loftið umhverfis
langt uppeftir veðrahvolfinu. Þetta er
sérlega áberandi nokkuð ofan yfir-
borðs t.d. í þriggja km hæð. Loftið í
miðju fellibylsins er á leiðinni niður,
en loft á niðurleið hitnar vegna vax-
andi þrýstings. En umhverfis er gríð-
arlegt uppstreymi. Meir um það dálít-
ið aftar. Inni í miðju fellibylsins er því
svæði þar sem vindur er hægur og þó
oftast sé ekki léttskýjað eru ský öll
miklu minni og þynnri en utan við,
þar sem uppstreymið rís með nærri
lóðréttum skýjavegg upp í margra
kílómetra hæð. Þetta svæði inni í
miðjunni nefnist auga fellibylsins og
er gjarnan 20-40 km í þvermál.
Hringrásin í auganu er mjög flókin.
Þó að loft sé að meðaltali á niðurleið
blandast það nokkru lofti úr upp-
streyminu utan við og myndar oftast
einhver ský. Ástæður augamyndunar í
fellibyljum eru flóknar og ekki ástæða
til að skýra þær í smáatriðum hér, en
almennt má segja að augað sé afleið-
ing af takmarkaðri orku fellibylsins. I
fellibyljum vex vindhraði í átt að
miðju. Ef ekkert væri augað, stefndi
vindhraðinn á óendanlegt í miðjunni.
En það gerist að sjálfsögðu ekki. Sá
kraftur, sem til þarf að halda lofti í
þröngri hringhreyfinu á ofsahraða, er
einfaldlega ekki til staðar, hringhreyf-
ingin hættir að vaxa innávið eftir að
ákveðnum vindhraða er náð. Hver sá
vindhraði er fer eftir orkuforða við-
komandi fellibyls og þeim ytri aðstæð-
um sem hann býr við. Því orkuríkari
sem fellibylur verður því nær miðju
kemst hringhreyfingin og augað verð-
ur minna. Tilraun hefur verið gerð til
þess að reikna út mestan vindhraða í
fellibyl sem býr við bestu jarðneskar
aðstæður á allan hátt. Sá vindhraði er
nálægt 100 m/s eða um 200 hnútar.
Aldrei hafa þó mælingar staðfest
svona háa tölu. Nýlega uppgötvuðu
fræðimenn nýja fræðilega tegund felli-
bylja sem þeir vildu kalla hypercanes
sem útleggja mætti sem ofurbylji eða
fimbulbylji. Þessir ættingjar fellibylja
eru enn ægilegri en þeir öflugustu sem
við þekkjum. Þessir ofurbyljir þurfa
35-37° heitt sjávaryfirborð til að
myndast, sá sjávarhiti er hvergi á jörð-
inni nú á tímum, en einhverjar vanga-
veltur eru uppi um hvort þessi skilyrði
hafi verið fyrir hendi einhvern tíma á
fyrri jarðsöguskeiðum.
Það er uppstreymi lofts í kringum
augað sem knýr fellibylinn. Mikið af
raka þéttist í uppstreyminu og skilar
við það varmaorku sem nýtist við að
knýja vindinn. Stór hluti orku felli-
bylsins er þannig fenginn. Þetta er
ólíkt því sem gerist í lægðum á norð-
urslóðum, því þær fá ekki nema hluta
af sinni orku úr þéttingu raka.
SKILYRÐI TIL MYNDUNAR
FELLIBYLJA
Til að koma uppstreyminu og þar
með rakaþéttingunni, hringhreyfing-
unni og öllum látunum af stað þarf
dálítið sérstök skilyrði. Hið fyrsta er
að loft, sem leitar upp, komist upp.
Þetta er ekki eins sjálfsagt mál og
virðist við fyrstu sýn. Sannleikurinn er
sá að ef allt loft sem streymir upp