Náttúrufræðingurinn - 1990, Blaðsíða 24

hversu tíðir frostbrestirnir verða. í
kólnandi veðri er loftið kaldara en yf-
irborðið og jarðvegurinn kólnar við að
gefa frá sér varma til loftsins. Brestir
verða þá því meiri sem hitamunur
lofts og jarðvegs er meiri. í heiðskíru
veðri er útgeislun á varma frá jörðinni
mikil. Yfirborðið getur þá orðið kald-
ara en loftið. Neðsta loftlagið kólnar
við snertingu og verður kaldara en
efri lögin. Kalda loftið er eðlisþyngra
og liggur kyrrt næst jörðu nema vind-
ur hræri f því. í logni getur því yfir-
borðið orðið talsvert kaldara en loftið
í nokkurra metra hæð. betta er skýr-
ing þess að brestir eru að öðru jöfnu
mestir í kyrru og heiðskíru veðri. Al-
gengt er að brestirnir hefjist skömmu
eftir sólsetur og hætti snögglega við
sólarupprás. Ef snjór er á jörð ein-
angrar hann jarðveginn frá hitabreyt-
ingum loftsins og og eru þá brestir
minni.
Frostsprungurnar mynda tígla-
mynstur og eru tíglarnir gjarnan fer-,
fimm- eða sexhyrndir og fáeinir tugir
metra í þvermál. Sprungurnar fyllast
af Iausu efni, snjó og ís, og geta því
ekki lokast þegar hiti hækkar aftur.
Við endurtekna kólnun myndast
sprunga aftur á sama stað. Þannig
víkka sprungurnar smám saman op
sprungumynstrin verða varanleg. A
sumrin myndast smálægðir við
sprungurnar. Þar fær gróður skjól og
raka. Frostsprungurnar koma því
gjarnan fram sem grónar rásir í flata
mela.
Nokkrar rannsóknir hafa verið
gerðar á frostsprungum á íslandi. Sig-
urður Þórarinsson (1954, 1964) og
Sverrir Scheving Thorsteinsson (1956)
birtu greinar um þetta efni, og
Friedman o.fl. (1971) gerðu ítarlega
úttekt á útbreiðslu og myndun frost-
sprungna. I fyrstu var talið að sprung-
urnar væru svokallaðar fleygsprungur,
myndaðar og viðhaldið í jarðvegi ofan
á sífrera við það að vatn frýs og þenst
út í þeim. Slíkar sprungur eru þekktar
á sífrerasvæðum jarðar. Ein af niður-
stöðum rannsókna Friedmans og fé-
laga var að flestar íslensku frost-
sprungnanna stöfuðu af samdrætti í
frosnum jarðvegi en væru ekki dæmi-
gerðar fleygsprungur. Skjálftamæling-
ar seinni ára styðja þetta. Frostbrestir
mælast á mörgum skjálftamælistöðv-
um, þar sem hvergi er sífrera að finna
í nágrenninu. Brestir mælast að vísu
oft í kjölfar hláku þegar gera má ráð
fyrir að ís sé að myndast í sprungum,
en það er þó engan veginn einhlítt.
Brestir verða líka í miðjum frostaköfl-
um, þegar öruggt er að ekki er vatn
að frjósa neins staðar í nágrenninu.
Frosttígla (3. mynd) má víða finna á
hálendi landsins (Friedman o.fl.,
1971). Vel þróuð frosttíglamynstur eru
til dæmis á Reykjahlíðarheiði, milli
Reykjahlíðar og Hlíðarfjalls í Mý-
vatnssveit. Þekkt dæmi um frosttígla
er í Hvítárnesi, nálægt sæluhúsi
Ferðafélags íslands, sem raunar er
frægt draugabæli. Ekki er ólíklegt að
þar hafi margur gangnamaðurinn orð-
ið fyrir óþægilegri reynslu á stjörnu-
bjartri frostnótt í eftirleitum. Sjálfum
er mér minnisstæð frostnótt í Mý-
vatnssveit í febrúar 1980 undir stjörnu-
björtum himni í tunglskini og logni.
Ekkert rauf kyrrðina nema smellir,
högg og snöggar drunur sem heyrðust
hvarvetna að úr umhverfinu. Vissu
menn ekki betur, mátti vel ímynda sér
að þarna lékju myrkraöflin lausum
hala. Frostbrestir koma oft fram á
skjálftamælum í Mývatnssveit. Frost-
spennur í yfirborðinu geta líka valdið
hallabreytingum sem mælast á halla-
mælum. Komið hefur fyrir að þessar
hreyfingar hafi villt um fyrir jarðvís-
indamönnum við eftirlit með umbrot-
um í Kröflueldstöðinni.
78