Náttúrufræðingurinn - 1990, Blaðsíða 21

Páll Einarsson
Skarkárinn á Látrum
og skyldulið hans
Trú á drauga og önnur yfirnáttúru-
leg fyrirbæri hefur verið landlæg á ís-
landi um langan aldur. Um það vitna
gömul og ný rit. Náttúra landsins er
fjölbreytileg, full af andstæðum og
þversögnum. begar atburðir gerast
sem ekki eru í samræmi við daglega
reynslu manna er stundum auðvelt að
trúa að því ráði einhver önnur öfl en
þekkt náttúrulögmál. Með aukinni
þekkingu má þó skýra ýmislegt sem
áður var talið yfirnáttúrulegt. Mörkin
milli skilnings og trúar eru breytileg.
Frostaveturinn mikla 1918, á þorra,
gerðust undarlegir atburðir í af-
skekktu byggðarlagi vestur á fjörðum,
að Látrum í Aðalvík. Til er á prenti
skilmerkileg lýsing á því sem þarna
bar til, „Skarkári á Látrum". Sagan er
rituð árið 1954 (Vilmundur Jónsson,
1985) og af henni má ráða að sögu-
ritarinn trúði að atburðirnir væru af
yfirnáttúrulegum orsökum, og sama
gilti að minnsta kosti um sumt af fólk-
inu sem fyrir þeim varð. Frásögnin er
greinargóð og ekki ástæða til að ætla
annað en að hún sé í meginatriðum
rétt. Gefum nú höfundi hennar orðið:
„í rökkrinu kvöldið fyrir hafði verið
éljótt, og í einni élrokunni var engu
líkara að heyra en eitthvað ámóta og
kápulaf slettist utan í húsvegginn, þar
sem mæðgurnar voru inni fyrir.
Nokkru síðar ríður bylmingshögg á
vesturgaflinn á húsinu, svo að það rið-
aði; eldhúslampi, er hékk á vegg,
hrökk upp af naglanum, og greip hús-
freyja hann á lofti, áður en hann næði
að falla, og brotnaði hvorki lampinn
né glasið. Er skemmst af að segja, að
svona riðu höggin á húsinu mismun-
andi þung og með mislöngum hvíldum
allt kvöldið og nóttina og slotaði ekki
fyrr en undir morgun. .
Aðstæðum daginn eftir þessa við-
burðaríku nótt er lýst svo:
„Hörkugaddur var á, svo að 35°
frost mældist í byggð, og var gizkað á
40-50° frost á fjöllum. Eljótt var með
köflum, en kyrrt á milli og bjart eða
a.m.k. háskýjað. Undanfarið höfðu
verið stillur, en daginn fyrir brugðið
til élja í rokum. Allt var á kafi í snjó
og klaka, svo að hvergi eygði dökkan
díl, hvort sem litið var til láðs eða
Iagar. Aðalvíkin var allögð lagnaðar-
ísi, svo langt sem sást til hafs fyr-
ir ísmóðu, og þykkur snjór ofan á
ísnum. Hafís vissu menn úti fyrir, en
ekki sást til hans úr landi, nema ver-
ið hafi jaki og jaki upp. úr lagnaðarís-
hellunni. Auðnukyrrð ríkti yfir öllu
milli élja, og hvergi varð lífshræringar
vart. .
En atburðunum var ekki lokið:
„Nú líður frain eftir kvöldinu, og
um ellefuleytið eru þeir mágar staddir
inni í herbergi Gísla, og dynur þá
Náttúrufræöingurinn 60 (2), bls. 75-80, 1990.
75