Samvinnan - 01.06.1944, Síða 3

SAMVINNAN
5.-6. heftí MAÍ-JM 1944 XXXVIII. árg.
JÓNASJÓNSSON:
Dögun eftir dimmar aldir
Þjóðin kom sér saman um að láta aldagamlan frels-
isdraum rætast á afmælisdegi Jóns Sigurðssonar nú
1 ár. Fyrir nálega sjö öldum neyddust leiðtogar ís-
lendinga til að afsala sér frelsi og fullveldi í hendur
yélráðum og slungnum konungi. Sá atburður gerðist
á Þingvöllum. Nú var bætt fyrir gamlar þjóðarsyndir
og þjóðarógæfu með því að stofnsetja hið nýja lýð-
yeldi á Þingvöllum, mesta helgistað þjóðarinnar.
Það er rétt á þessum miklu tímamótum í lífi þjóð-
.arinnar, að minnast tveggja atriða úr hinni fornu
.sögu þjóðarinnar. Fyrst þess, að það var ódauð-
legt andlegt þrekvirki af landnámsmönnum, að fylgja
svo fast eftir frelsishugsjón sinni, sem raun bar vitni
um, stofnsetja á 9. öld þjóðveldi á íslandi, þar sem þá
var hvergi í hinum kunna og siðaða heimi um annað
stjórnskipulag að ræða, heldur en konungsstjórn, með
harðræði og öllum hennar ágöllum. Auk þess var
stjórnskipulag hinna fornu íslendinga svo þraut-
hugsað og vel samhæft eðli landsins og lundarfari
þjóðarinnar, að það stóðst öll áföll í nálega þrjár ald-
ir. Og þegar að því kom, að þjóðin gat ekki varið
fullveldi sitt lengur, þá gerðu leiðtogar hennar til-
tölulegan hagstæðan samning um landsréttindin við
sigurvegarann í þessum leik, Hákon gamla Noregs-
konung. Þegar litið er á allar aðstæður um miðja 13.
■öld, misskipting auðs og valds í landinu, valdastreitu
■eigingjarnra höfðingja, hina kænu og markvissu sókn
Noregskonung, skipaleysi landsmanna og að þeir voru
um verzlun og lífsmöguleika raunverulega á valdi
Norðmanna, þá verður ekki annað sagt, en að Gamli
isáttmáli sé vel gerður samningur fyrir hönd þjóðar,
sem verður að gefast upp fyrir andstæðingi, sem hefur
lyklana að varnarvirki hennar í höndum sér.
Síðan kom dimm og löng nótt erlendrar vanstjórn-
ar. Því meira, sem útlendingar höfðu tök á stjórnar-
framkvæmdum íslendinga, því ver vegnaði þjóðinni.
handinu hnignaði, efnahag hnignaði, atvinnu hnign-
aði, menningu hnignaði. Erlendu húsbændurnir arð-
rændu landið öld eftir öld. Aðeins örsjaldan, og helzt
á tímum dönsku einvaldanna, brá fyrir veikum
glampa af „landsföðurlegri“ viðleitni að gera þjóð-
inni eitthvað til gagns. En þær tilraunir voru jafnan
gerðar með svo mikilli vankunnáttu, að þær breyttu
engu um skaðvænleika hinna erlendu stjórna ís-
lenzkra málefna.
í frelsisbaráttu íslendinga eru glögg tímabilaskipti,
vakningatímar og hvíld eða kyrrstaða. Hin fyrsta
vakning gerist um og eftir 1830. Þá fer frelsisalda frá
atburðum í Frakklandi um mikinn hluta Norðurálfu,
nær til Danmerkur og knýr hinn treggreinda og
þröngsýna konung Dana, Friðrik 6., til að gefa þjóð-
inni fyrirheit um lítilsháttar áhrif af hálfu þegn-
anna á stjórn landsins. íslenzkir námsmenn í Kaup-
mannahöfn, Baldvin Einarsson, Fjölnismenn og Jón
Sigurðsson gerast oddvitar og forgöngumenn í sjálf-
stæðisbaráttunni. Jón Sigurðsson gefur þjóðsinni alla
orku sína og áhuga í frelsisbaráttunni um nálega 40
ára skeið.
Þegar Jón Sigurðsson fellur frá 1879, hefur mikið á-
unnizt. Árið 1845 kemur Alþingi saman í fyrsta sinn,
ráðgjafarþing að vísu, en þó þýðingarmikil stofnun
fyrir þjóðina. Helsi einokunarinnar var brotið 1854, og
um 1870 byrja samvinnumenn og íslenzkir kaupmenn
að taka íslenzku verzlunina úr höndum Dana. Á þús-
und ára hátíðinni 1874 lætur stjórn Dana loks undan
síga og heimilar íslendingum takmarkað sjálfsfor-
ræði. Alþingi fær löggjafarvald og engin lög gilda á ís-
landi um almenn mál nema þau séu samþykkt af Al-
þingi. Hins vegar hefur konungur neitunarvald og
getur með þeim hætti ógilt hvert frumvarp Alþingis,
sem fellur ekki í geð ráðherrum hans í Danmörku. Og
stjórn íslenzkra mála er enn í Kaupmannahöfn í
höndum dómsmálaráðherra Dana.
i:
135