Samvinnan - 01.08.1969, Side 39

Hverskonar maður er hann? í sögunni fá-
um við enga vitneskju um það.
Flestar persónur í þessum íslenzku nú-
tímasögum virðast hafast við í einskonar
undirheimum. Þær virðast vera að leitast
við að svara til „allra manna“, en afþví
þær eiga engar rætur í veruleikanum verða
þær óraunverulegar. Okkur er stundum
sagt, að þær séu hávaxnar eða lágvaxnar,
laglegar eða ófríðar, uppaldar í sveit eða
kaupstað, en fáum enga vitneskju um áhuga-
mál þeirra, tómstundastörf, drauma eða
lífsskoðanir. Þær hafa engar málvenjur eða
önnur sérkenni sem aðgreini þær frá öðr-
um; þær eru ekki einu sinni manngerðir,
einsog t. d. þysmiklir kaupsýslumenn,
renglulegir stúdentar, glaðværar húsmæður,
ofstækisfullir æsingamenn eða innantómar
fegurðardísir. Þær sjá hvorki sjálfar sig né
aðra í raunhæfu ljósi, kannski vegna þess
að þær horfa aldrei á aðra og eru sífellt að
hugsa um eigin hagi. Þær eru eins svip-
lausar og formlausar einsog fólk á áhorf-
endabekkjum, og hvernig fáum við þá
kynnzt þeim til þeirra muna, að við getum
grátið með þeim og hlegið með þeiin?
Tilfinningaskorturinn í íslenzkum skáld-
verkum kann að vera spegilmynd af skap-
gerð íslendinga, en hann gerir það að verk-
um að persónur í skáldverkum virðast vera
kaldar. Algengustu tilfinningar í sögum
virðast vera reiði vegna særðs metnaðar,
óvild, sjálfsmeðaumkun og kynferðislosti.
Tillit til annarra er nálega óþekkt, en nóg
af sjálfselsku. Jafnvel ástríðufyllstu „ástar-
sögu“ lýkur með því, að söguhetjan, hvort
sem hún er kvenkyns eða karlkyns, nýtur
líkamlegrar fullnægingar án minnsta tillits
til þess hvort hinn aðilinn hafi öðlazt full-
nægingu. Þessi eigingirni gerir söguhetjuna
ekki hugfólgna vestrænum lesendum.
Ef satt skal segja, þarf að gefa sérstakar
skýringar á ástinni í íslenzkum sögum, því
hugmyndin um ást karls og konu virðist
vera mjög ópersónuleg. í ástafarslýsingum
íslenzkra sagna felur ástin einungis í sér
líkamlega aðlöðun, og að fá ást sína endur-
goldna merkir það eitt að eiga kynmök við
hinn aðilann, en jafnvel þetta samband,
einsog því er lýst í íslenzkum sögum, verð-
ur ekki reynsla, heldur aðeins athöfn. í
ástarsögum, þar sem hjónaband er mark-
miðið, er ungi maðurinn „alsæll“ ef vin-
kona hans fullnægir honum kynferðislegn,
er góð matreiðslukona, vill „annast um
hann“ og vera eign hans. Stúlkan velur
sér ekki maka vegna jákvæðra eiginleika
hans, heldur vegna þess að hún fellur hor-
um í geð og hann er hvorki skömmóttur né
drykkfelldur. Vera má að íslenzkum les-
endum veitist auðvelt að átta sig á þessari
hugmynd um ástina, en vestrænir lesendur
vilja fá annað og meira en þennan hvers-
dagslega og frumstæða skilning. f vest-
rænu lífi og vestrænum ástarsögum leitar
hetjan félaga eða maka sem bæti upp eða
fylli í eyður hennar, hvort sem sú leit ber
árangur eða ekki. Afturámóti er sá ís-
lenzki háttur að „taka við og samþykkja"
fremur en leita, að velja með neikvæðum
hætti og sætta sig í bölmóði við nauðsynjar
daglega lífsins (matreiðslu, saumaskap og
þvotta) torskilinn í sögu um fullþroska
fólk. Vestrænn lesandi ætlast til þess, að
elskendur hugsi út frá hugtakinu „við“
en ekki „ég“ í andrúmslofti gagnkvæmni.
íslenzka söguhetjan tjáir djúpar tilfinning-
ar í garð konu sinnar með því að segja:
„Þú ert þreytt. Hvíldu þig. Láttu uppþvott-
inn bíða“. Vestræna söguhetjan er líkleg
til að segja það sama, en bæta við: „Ég
skal þvo upp, svo þú getir hvílt þig með
góðri samvizku". Með því sýnir hann að
skilningur hans á konu sinni er dýpri og
umhyggja hans ekki orðin tóm. íslending-
urinn hallar sér síðan aftur á bak og hug-
leiðir hve góður hann sé konu sinm. en
vestrænn stallbróðir hans hugsar af æ meiri
innileik um konu sína, hjónband þeirra
(sennilega með nýjan bjarma í augnaráð-
inu) meðan hann þvær upp diskana
í hugum vestrænna lesenda gilda ákveðn-
ar hegðunarreglur, svosem þær að góður
maður hefur ekki rangt við í spilum, eigin-
maður ver konu sína, barn hlýðnast for-
eldrum sínum, stúlkur tæla ekki mága sína.
Söguhetja sem brýtur þessar reglur verður
í fyrsta lagi að vera sér meðvitandi um að
hún sé að brjóta reglur og síðan gefa les-
andanum ótvíræðar ástæður fyrir hegðun
sinni, ef hún á að halda samúð hans. Þegar
íslenzk söguhetja brýtur þessar reglur á-
hyggjulaust og án nokkurrar innri baráttu,
er hún óraunhæf. Það sem er viðtekin hegð-
un í einu landi er ámælisvert í öðru, nema
orsakirnar séu skýrðar. Svo gripið sé til
hins margþvælda dæmis, þá er það talin
mikil kurteisi í einu landi að ropa að lok-
inni máltíð, í öðru landi er það umborið
með góðlátlegu brosi, en í því þriðja er
það ófyrirgefanlegt.
Einhver mestu átökin í mörgum vestræn-
um sögum snúast um það, hvort hetjan
muni standa við eða heykjast á ákveðnum
meginreglum, en ef slíkar reglur eru ekki
fyrir hendi í íslenzku þjóðfélagi, verður að
skilgreina hvað skiptir mestu máli þar. Hægt
er að dá söguhetju fyrir að halda fast við
ákveðnar siðareglur, hvort sem þær eru
réttar eða rangar, en séu þessar siðareglur
frábrugðnar þeim reglum sem almennt eru
viðteknar, verður að skilgreina þær til að
gera þær trúanlegar.
Það er ekki rétt, að fátt í íslenzkum hátt-
um og hegðun stuðli að sköpun raunhæfra
og litríkra sögupersóna fyrir vestrænan
markað. Það þarf einungis að gefa fyllri
skýringar og höfundurinn verður að hafa
meiri yfirsýn og innsæi til að gera persón-
urnar sennilegar. í þessu skyni verður hann
að komast að raun um af eigin reynslu, að
hvaða leyti íslendingar eru frábrugðnir öðr-
um þjóðum, og hverjar séu hinar eiginlegu
siðareglur og hugsjónir þeirra. Með því
móti verða persónur hans sennilegar og
geðfelldar, og umhverfi þeirra verður hreint
ekki eins undarlegt og menn kynnu að
halda. ♦
39