Samvinnan - 01.08.1969, Page 40

Ernest Hemingway
Hinn 2. júlí 1961 beindi maður riffli að
höfði sér og drap sig — og þessi maður
átti allt sem dauðlegan mann gat dreymt
um, hafði fengið Nóbelsverðlaunin, hafði
100.000 dollara í árstekjur, bjó yfir lífs-
þorsta og ævintýraþrá sem jafnaðist á við
sköpunarmátt hans, átti vetrarhús í Saw-
tooth-fjöllum, sérstaklega útbúna lysti-
snekkju til fiskveiða á Mexíkóflóa að sumr-
inu, hafði til umráða velbúna íbúð á Ritz
hótelinu í París, sem ævinlega var til taks,
og aðra á Gritti-hótelinu í Feneyjum, lifði
í farsælu hjónabandi og átti trygga vini um
heim al'an. Enginn skildi ástæðuna. Það
voru á kreiki allrahanda gróusögur um að
Hemingway hefði verið fársjúkur, að hann
hefði þjáðst af krabbameini eða einhverjum
öðrum ólæknandi sjúkdómi. Seinna kom á
daginn, að hann þjáðist reyndar af ólækn-
andi sjúkdómi, sem engin læknavísindi geta
ráðið bót á: vaxandi aldri og þeim leiða
sem fjörmikill maður finnur til þegar þrótt-
urinn og skynfærin taka að sljóvgast og
hann kemst að raun um að hann getur ekki
barizt einsog áður.
Dauði Ernests Hemingways færir okkur
lykilinn að lífi hans og list. Hann leiðir í
ljós að hægt er að blekkja alla heimsbyggð-
ina og sjálfan sig í þokkabót, en að lögmál
lífsins leiða fyrr eða síðar til þess, að jafn-
vægi kemst á að nýju. Og því hærri sem
vinningurinn var, þeim mun meira hlýtur
tanið að verða. Nemesis læðist inn bak-
dyramegin.
Ævi og endalyktir Hemingways eru saga
manns sem ölvast af athöfnum og blómgun
allra sinna skilningarvita og líkamskrafta,
en gleymir að hann verður líka að rækta
andlega orku sína til að verða heill. Komst
lífsnautnamaðurinn og tilbiðjandi lífsork-
unnar um síðir að raun um, að hann hafði
dregið sjálfan sig á tálar? Hann var hvers-
dagsmaður sem gerði alla drauma hvers
dagsmannsins að veruleik í lífi sínu og upp-
götvaði of seint — eða neitaði að horfast í
augu við það — að þunglyndisköst, tóm
leiki og leiði elliáranna voru rökrétt af-
leiðing þeirra einhliða verðmæta sem hann
hafði dáð.
Það eru einkennilegar hliðstæður milli
ævi og endalykta Marilynar Monroe og
Ernests Hemingways. Bæði náðu þau að
draga til sín áhuga allrar heimsbyggðarinn-
ar, bæði spunnu þau utanum líf sitt eins-
konar goðsögu, og bæði komust þau að
raun um að þau höfðu veðjað á rangan hest
— eða reyndu að stugga hugsuninni um
það frá sér — þegar aldurinn tók að draga
þau uppi, þegar þau fóru að missa tökin
á þeim ytra heimi sem þau höfðu reist alla
tilveru sína á. Ekkert nema tómleikinn varð
eftir þegar óttinn við hrörnunina fór að
ásækja þau.
Um það bil einu ári eftir dauða Heming-
ways situr Marilyn Monroe klukkustundum
saman fyrir framan spegilinn og strýkur
gómunum yfir enni sitt og gagnaugu. Þegar
ráðskonan lítur inn til hennar, segir hún:
..Þeim fiölgar stöðugt. Allt andlitið er
bakið hrukkum. Það er ekkert hægt að gera
framar. Því er lokið. Allt búið.“ Skömmu
síðar hringir hún í nokkra kunningia meðal
ljósmyndara og lætur ljósmynda sig nakta
tímunum saman. Það er síðasta stóra gjöfin
hennar til heimsins. Þannig átti hann að
muna hana. Hinn 2. ágúst sama ár fremur
hún sjálfsmorð með stórum skammti af
svefntöflum.
„Hversvegna langar þig til að drepa þig?“
spurði vinur Hemingways, bandaríski blaða-
maðurinn Hotchner, eftir að hann hafði gert
margar misheppnaðar sjálfsmorðstilraunir.
Hemingway hikaði andartak, en sagði síð-
an rólegur: „Hvað heldurðu að verði um
mann sem nálgast sextugsaldurinn, þegar
honum verður ljóst að hann getur yfirleitt
ekki framar gert neitt af öllu því sem hann
lofaði sjálfum sér á góðu árunum?"
Öðru sinni sagði hann, þegar vinur hans,
nautabaninn Dominguin, varð öryrki eftir
nautaat: „Sá dauði er verstur þegar ein-
staklingurinn missir þungamiðjuna í lífi
sínu. Það sem hann er f raun og veru.
Þegar maður af fúsum eða ófúsum vilja
hættir við það sem hann hefur að gefa —
og það sem maður gefur gerir hann að því
sem hann er — þá er maður þegar farinn
að ganga afturábak í gröfina."
Kynþokkadísin Marilyn og karlmennsku-
táknið Hemingway frömdu hvort um sig
mestu skyssu sem kyni þeirra getur orðið
á: þau hreinræktuðu það. Marilyn lagði allt
undir kyntöfra sína, Hemingway lagði allt
undir lífsorku sína; þau höfðu gleymt sál-
inni og byrjað að deyja í lifanda lífi. Hvort
hinzti úrslitaverknaðurinn var flótti eða
uppreisn veit enginn nema þau sjálf.
Þar sem sannleikurinn liggur ævinlega í
skurðarpunktinum, í þversögninni, er
kannski sennilegast að viðhorf Hemingways
hafi í senn verið uppreisn og flótti — bæði
að því er varðaði dauðann og lífið. Ham
flúði inní baráttuna og barðist í mótmæla-
skyni.
Hvað var það sem gerði hann svo hríf-
andi sem rithöfund? Sennilega verður ekki
með meiri rétti sagt um nokkurn annan en
hann, að stíllinn og maðurinn hafi verið
óaðskiljanlegir.
í fyrstu skáldsögu sinni, „Vopnin kvödd“.
var hann enn ungur, viðkvæmur og altek-
Marilyn Monroe *+
inn vonblekktri hugsjónahyggju. Stíll hans
var hlýr, kröftugur og persónulega lifandi.
Það breyttist allt skyndilega. Greinilega má
rekja áhrifin frá Gertrude Stein, hinni
merki'egu Bandaríkjakonu í París, sem
safnaði til sín efnilegum ungum höfundum
hvaðanæva úr heiminum og hafði sterk
áhrif á þá með taugaþjökuðum, dadaískum
stíl sínum. Sem stílisti varð Hemingway
aldrei samur maður. Hann orkar á mann
með krampakenndum hætti, skáldsögur
hans og smásögur eru einsog drög, ófull-
gerðar. Hann hefur skorið burt hið ósegj-
anlega, það sem bæði ber uppi lífið og
hinn lifandi stíl, það sem skapast ekki bara
með spennu og athöfnum, heldur krefst
einnig persónuleika. Hann ruglar saman
Wolfgang Fischer:
fyrirburðum og orsökum. Hann vill ekki
túlka og gefa sjálfan sig. Hann þorir ekki
að kasta grímunni. Hann sækist eftir að
verða goðsagnapersóna, guð í samtíman-
um — og guðir eru hafnir yfir menn.
Hemingway tyllti sér uppá höfuðið á sjálf-
um sér og klippti á rætur hins yfirskilvit-
lega.
Um starf rithöfundarins segir hann: „Það
er að segja sannleikann allan, skjóta engu
undan, lýsa því einsog það raunverulega
gerðist, hrifningunni, harminum og heift-
inni og hvernig veðrið var, þá mun lesand-
inn með dálítilli heppni komast að kjarna
hlutanna."
Hann gleymdi að það eru bara til ein-
staklingsbundin sannindi, að rithöfundur
verður að taka á sig ábyrgð og túlka lífið,
að hrein „fréttaskrif" eru ófrjó og fallvölt,
og að persónuleg reynsla finnur ævinlega
sprungur þar sem hún smýgur inn, sé reynt
að úthýsa henni.
Þegar Hemingway tókst upp og fékk
flug í stil sinn og tungutak, var það einmitt
sprottið af persónulegum rótum: spennunni
sem myndaðist við átökin sem hlutu að
verða milli hans sjálfs og þeirrar myndar
sem hann gerði af sjálfum sér og byggði
allt á: hnefaleikamannsins, veiðimannsins,
fiskimannsins, stríðsfréttaritarans, mannsins
sem stofnaði mér í hinar mestu hættur og
mannraunir, að því er virtist vegna reynsl-
unnar, en í rauninni vegna goðsagnarinnar.
Sjálfsmorðið sannar að hann var ekki
knúinn af þörf fyrir þroskun og tjáningu
eigin persónuleika, að öðrum kosti hefði
hann notið næðisáranna og horft ánægður
um öxl yfir æviferil auðugan að reynslu,
þegar ellin færðist yfir hann.
Hve taugaveiklaður og auðsæranlegur
hann var, þegar um var að tefla myndina,
sem hann hafði gert af sjálfum sér, lýsir
bandaríski rithöfundurinn Morley Callag-
han, sem Hemingway fékk til að koma með
sér á hnefaleikaæfingu í París á ái-unum
milli 1920 og 1930. Vegna óhapps var Hem-
AMERÍSKUR
40