Samvinnan - 01.08.1969, Síða 43

andlegum og veraldlegum viðhorfum sín-
um hraðar og oftar en nokkur annar hefui
gefið sér tíma til að gera. En vitanlega má
túlka slíka umskiptingsnáttúru sem sálræn-
an sveigjanleik, sem hverjum listamanni er
nauðsynlegur, ætli hann sér ekki að staðna
og stirðna.
Ég hef löngum staðið í þeirri meiningu,
að ekki sé til sá hlutur, sem ekki hafi ein-
hvern tilgang eða sé gerður í einhverjum
tilgangi, merkilegum eða ómerkilegum. Þar
með er mér ógjörningur að nálgast nokk:-
urn hlut, án þess að kynna mér tilgang hans
í leiðinni, en hlutinn nálgast ég auðvitað
í þeim tilgangi að seðja forvitni mína og
hvers kyns langanir og girndir, sem í mér
búa. Þessi tilgangsleit mín á ekki hvað sízt
við um bókmenntir og aðrar listir.
Þegar ég las „Kristnihald undir Jökli“,
gat ég ekki að mér gert að spyrja: Hver er
eiginlega meiningin? Sjálfsagt mundi Kilj-
an svara eins og Óli Maggadon gerði í sína
tíð — „meningen er nu egentlig god nok“.
Það væri fullkomlega í anda þeirra upp-
lýsinga, sem hann aðspurður hefur gefið um
náttúru þessarar bókar Þar sem öll svör
hans hafa verið í þvílíkum véfréttarstíl, að
venjuleg manneskja fær hvorki botn né brú
í neitt, verður maður að hjálpa sér sjálfur
og geta sér til um meininguna — tilgang-
inn.
„Bókin er um kristnihald undir Jökli“,
segir Kiljan. Það ætti að vera nokkurn
veginn ljóst. Er bókin ádeila? Ef hún á að
vera það, missir hún marks sem slík, því
framsetningin er öll svo þruglingsleg, að
það sem máli skiptir bókstaflega gufar upn
í þessari þankaþoku. Eftir því sem ég hef
komizt næst, er tilgangurinn með útgáfu
þessarar bókar sá einn að koma fólki til
þess að hlæja, og veitir kannske ekki af.
Það hlýtur að hafa tekizt, því ég hef veitt
því eftirtekt, að almennustu viðbrögð fólks
við þessari bók er fliss, og þykir það gefa
fullnægjandi upplýsingar um álit þess á
verkinu. Þeir, sem sýnna er um að tjá hugs-
anir sínar í orðum, hafa komizt svo langt
að segja: „Það mun og ku liggja eitthvað
mjög merkilegt undir niðri fyrir neðan
botninn ef að er gáð.“ En nú vill svo und-
arlega til, að botninn hefur ekki fundizt
enn svo vitað sé, en þar með hljóta merki-
^egheitin eingöngu að liggja bundin í vit-
nnd þeirra manna, sem af almennu rænu-
leysi eða gáfumannlegri fylgisDekt við höf-
undinn ganga að því vísu, að hvert nýtt
verk hans sé kóróna þess fyrra.
Sögupersónurnar í „Kristnihaldi undir
Jökli“ — þessar goðsögulegu kynjaverur
sem allar eru meira eða minna snarruglað-
ar — eru svo gjörsneyddar öllum mann-
legum ..clementum". að það er ekki hægt.
að skilja bær, hvað þá að finna til með
þeim. og blóðið rennur jafn þurrt um æðar
manns við lestur bókarinnar. Lesanda hlýt-
ur að standa nákvæmlega á sama um til-
veru og afdrif sögunersóna, því svo fjarri
standa þær öllu, sem hægt væri að kalla
sannleika um manninn.
Þessi skrÍDabókmenntastill, sem nú er að
ryðja sér til rúms, er einhver ómerkileg-
asta tegund bókmennta sem til er. Hann
byggist á þeirri tækni að einangra það
skringilega og fáránlega í manninum, en
Halldór Laxness
forkasta öllum öðrum eiginleikum, sem með
samverkan byggja upp það, sem kallast
mannleg vera. Oftar en ekki kallar þessi
stíll fram það neikvæða og fyrirlitlega í
mannskepnunni, sem ekkert annað fær
vegið upp á móti. Áhrifin (ef einhver eru)
af lestri slíkra ritverka hljóta ýmist að
verða fullkomin andstyggð (Guðbergur)
eða „alúðleg fyrirlitning" (Kiljan) á lífinu,
plús örlítil vorkunnsemi áskilin höfundum.
Af eigin rammleik hef ég þá komizt að
þeirri heildarniðurstöðu, að þessar bók-
menntir séu gerðar og gefnar út til þess
eins að vekja óbeit og fyrirlitningu, sýna
mönnum fram á það, að þeir séu hlægileg
fífl og eingöngu það. Þykja mér stórskáld
stefna huga sínum lágt, ef þeim er þá sjálf-
rátt á annað borð.
Þeir, sem hafa enga samúð með lífinu
og sjá ekki annað en andstyggð þess og
fáránleik, eiga ekki að fást við listir. Listin
hlýðir ekki slíkum mönnum, eins og dæmin
sanna. Þeir, sem misst hafa samúð sína
með lífinu (annað hvort af auðsæld eða
elli), mættu una glaðir við það að hafa
einhverntíma haft hana.
Hvort nokkur hlýðir þessum góðu ráðum
mínum, veit ég ekki, en hitt þykist ég
nokkurn veginn viss um, að þessi innan-
tóma, glamurkennda gervilistmenning, sem
trónir nú í öndvegi á þessu landi, eigi
stutta framtíð fyrir höndum. Fyrr eða síðar
gefst fólk upp á tilgerð og gervimennsku
og hættir að klappa fyrir lyginni um lífið.
Skrípabókmenntir eru svo ósannar, svo inn-
anholar, að jafnvel þriðjaflokks grátróm-
antík tekur þeim fram að listrænu gildi.
Kannske er ekki til neinn allsherjar mæli-
kvarði á gildi listar, en að einhverju leyti
hlýtur gildi hennar að felast í áhrifamætti
hennar. Áhrifamætti til góðs eða ills? kynni
einhver að spyrja. Sá hinn sami hlýtur að
svara sjálfum sér í samræmi við þær hug-
myndir, sem hann gerir sér um hlutverk
listarinnar í mannlífinu. Persónulega trúi
ég því ekki, að hlutverk listarinnar sé það
að vekja andúð mannsins á sjálfum sér.
Það er margsannað mál, að mennirnir læra
ekkert á því, að löstum þeirra sé sífellt
núið þeim um nasir, og sízt af öllu ef það
er gert með kaldhæðni og fyrirlitningu.
Nú er ekki svo að skilja, að ég telji
mannlífið hvorki geta verið skoplegt né
fyrirlitlegt. Öðru nær. Aftur á móti getur
Guðbergur Bergsson
fyrirlitning ein eða skop eitt aldrei gefið
raunsanna mynd af mannlífinu, eins og
rithöfundar þykjast alla daga vera að gera.
Maðurinn er í eðli sínu margslungnari en
svo, að hægt sé að gera honum skil á jafn
einhliða hátt og umræddir höfundar hafa
leitazt við. Maðurinn er geðförótt, duttl-
ungafull tilfinningavera, og það eru fyrst
og fremst tilfinningar hans en ekki kaldir
vitsmunir, sem gera hann að því furðu-
fyrirbæri, sem nefnist manneskja. Lýsing á
innri veruleika manneskjunnar, geðbrigð-
um hennar, djúpstæðum tilfinningum
hennar, þjáningum hennar og gleði, hlýtur
óneitanlega að gera margfalt strangari kröf-
ur til rithöfundarins en einhliða skoplýsing.
Og varla get ég ímyndað mér að um sé að
kenna ofgnótt listrænna hæfileika, að ís-
lenzkum rithöfundum í dag (að örfáum
undanteknum) skuli ekki takast að senda
frá sér miðlungssanna persónusköpun. Ým-
ist tefla höfundar fram algóðum hugsjóna-
verum gegn alvondum tortímendum eða
geðveikislegum skrípum, sem eiga að vera
svo yfir sig drepfyndin, að lesandinn fær
ekki hamið í sér þindina af tómum skemmti-
legheitum.
Sjálfsagt hefur fólk gott af því að hlæja
af og til, en það er fráleitt að flokka hvers
kyns hláturvaka undir list, einkum og sér
í lagi andleg skrípalæti, sem nútímanum er
mjög gjarnt að rugla saman við húmor.
List á að gefa manninum en ekki firra
hann því litla (eða mikla eftir atvikum)
sem hann á af trausti og ást til lífsins, eða
— í einu orði — fylgni við lífið. Ef hún
gerir ekki annað en sýna mönnunum af-
káralegt atferli sjálfra þeirra, verða þeir
stöðugt verri og vitlausari. Hafi rithöfund-
ur nokkru hlutverki að gegna, þá ætti það
að vera að vekja fólk til vitundar um lífið
og sjálft sig, vekja ástríður þess til lífsins,
hrista það af þessum andlega og tilfinn-
ingalega drauglífisdvala, sem fleiri en ætla
mætti hafa lagzt í af tómri lífsuppgjöf.
Reyndar er slík uppgjöf venjulegum mönn-
um vart láandi, þegar sjálfir leiðtogar and-
ans hafa viljandi eða ósjálfrátt breytt sjálf-
um sér úr inntaki í umtak.
Ef rithöfundar gætu skrifað sig inn í til-
finningar lesenda, reyndu að vera minna
fyndnir og meira sannir, hættu að skrum-
skæla lífið og túlka það sem fáránlegan
skrípaleik, þá fyrst mættu þeir klappa fyrir
sjálfum sér. ♦
4%