Samvinnan - 01.08.1969, Síða 49

Einar Hákonarson:
UM MYNDLIST
Það er engu líkara en þeir sem tala og
skrifa um listir, einkum gagnrýnendur, ein-
skorði orð sín við t. d. eina sýningu eða
einn listamann, án þess að gera grein fyrir
þeim hugtökum sem þeir nota. Skýringar á
eðli listarinnar og tilgangi hennar eru látn-
ar víkja fyrir spjalli um einstök verk eða
athugasemdum um smámuni.
Almenn fræðsla um myndlist er tæpast
til, og þess vegna getur hinn almenni á-
horfandi ekki gert sér grein fyrir hvað
honum er boðið upp á. Þessi hörmulega
staðreynd er meginorsök þess vanþroska,
sem þjóðin þjáist af hvað myndlist snertir.
Þeir sem láta þessi mál til sín taka —
og þau koma vissulega öllum við — verða
að gera sér ljóst, að þeir hafa ábyrgð. M. a.
er ábyrgð þessara manna og raunar megin-
hlutverk þeirra að auka myndlistarþroska
þjóðarinnar, því myndlistarþroski er það
eina sem getur örvað góða og heiðarlega
myndlist. Vanþroskinn getur aftur á móti
opnað leiðir fyrir meindýr í heimi listar-
innar.
Ég vil hér í fáum orðum reyna að sýna
fram á, hvernig myndlistarþroski og skiln-
ingur á myndlist hefur áhrif á menningar-
líf þjóðar og forðar listinni frá upplausn
og ruddamennsku.
Þetta verður bezt gert með fáeinum út-
skýringum á eðli og tilgangi listarinnar og
sambandinu milli áhorfandans og lista-
mannsins, en það er einmitt þar sem þroski
og dómgreind almennings skiptir mestu
máli. Hér á eftir styðst ég að nokkru leyti
við grein eftir Sir Herbert Read, hvað
varðar útskýringar á hugtökum innan mynd-
listarinnar, en að öðru leyti er þetta spjall
almenns eðlis.
Samband listamannsins við fólkið er fyrst
og fremst fólgið í því, að hann finnur vissa
þörf til túlkunar á einhverju (objekt) í
nærveru sinni, og fullnægir þessari þörf,
og að þeir, sem sjá verk hans, skynja
þessa þörf og þá fullnægju, sem verkið veit-
ir henni. Þetta getur í fljótu bragði virzt
annarlegt, því listamaðurinn hefur ef til
vill ekki reynt að flytja neinn boðskap,
heldur aðeins unnið af persónulegri þörf.
En sé svo, að hann fullnægi sinni persónu-
legu þörf, þá fullnægir hann einnig þörfum
annarra — þá hefur sambandið milli lista-
manns og áhorfanda kviknað.
Það kemur fyrir að menn skynja eitthvað
heillandi eða fyndið við umhverfi sitt, sem
öðrum er fyrirmunað að njóta. Þetta mætti
kalla einkabrandara þessara manna. í mörg-
um tilfellum er þetta uppi á teningnum
þegar menn fara að viðhafa allskyns klast-
ur og klístur. Hvaða þýðingu hafa þessir
einkabrandarar þeirra fyrir aðra? Þessir
menn hafa gleymt, að listin er hinn lifandi
tengiliður milli áhorfandans og listamanns-
ins. Það er hægt að skilja löngun manna
til að fremja list sína í andstöðu við menn-
ingararfleifðir. Allir listamenn hafa viljað
brjóta gamlar akademískar venjur. Það var
þetta, sem dadaistarnir og súrrealistarnir
reyndu, en það ömurlega með hluta af nú-
tímalist er, að hún er að endurtaka það
sem löngu er búið að gera, það sem þegar
hefur náð tilgangi sínum. Munurinn er að-
eins sá, að dadaistarnir varðveittu sinn per-
sónulega stíl í róttækri byltingu sinni gegn
þáverandi hugmyndum um myndlist — þeir
voru listamenn þrátt fyrir allt. Dadaistar
eins og t. d. Duchamp og Schwitters gátu
í hugsun sinni og framkvæmd varðveitt
persónuleika sinn og séreinkenni, þ. e. a. s.
öðlazt stíl. Hugmyndir þeirra verða ekki
endurteknar. Hér verður að minna á, að
hugmynd getur haft séreinkenni, eins og
yfirleitt allt, hvort sem um hreyfingu eða
verknað er að ræða. Þetta er það sem gefur
„action painting“ gildi. En verknaðurinn
verður að miða að einhverju ákveðnu, verð-
ur að hitta í mark þar sem sízt skyldi
vænta, og vekja þannig eftirtekt. Þetta ger-
ir það augljóst, að einhæf endurtekning
þess, sem áður er gert, er tilgangslaus og
hefur engin séreinkenni. Endurtekning er
samanþjappaður vanmáttur.
Það er ekki undarlegt þótt á tímum
glæpa og eyðandi heimsku geti rudda-
mennskan gerzt staðgengill séreinkennanna
í listum. Þetta er vissulega eðlileg andstæða
við siðfágun. Þessvegna eykst ruddamennsk-
an þegar séreinkennin minnka. Rudda-
mennskan getur leitt af sér angist. Angistin
getur vissulega haft tilgang í listinni, getur
vakið vissa eftirtekt og verkun. Þótt undar-
legt sé, liggja tengsl milli ruddamennsku
og fegurðar, líkt og maður verður næmari
fyrir þögn eftir þrumu. En það er ekki
þetta, sem ruddamennska okkar tíma not-
færir sér, heldur skilur aðeins eftir við-
bjóð og hrylling — ringulreið.
Vissulega er listin hafin yfir efni og að-
ferðir, en listaverkið sjálft verður að vera
hið lifandi samband milli listamanns og
áhorfenda. Listaverk eru ekki hlutir án sér-
einkenna, því sá hlutur, sem skortir sérein-
kenni, er uppgjöf við sköpun.
Það er vissulega hægt að þola mikla
sjálfselsku hjá þeim sem eitthvað hafa fram
að færa sem einstaklingar, en andóf sem
miðar að sundrung og hefur ekkert fram
að færa er tæpast hægt að taka alvarlega.
Sýningar margra nútímalistamanna er ekki
heldur hægt að taka alvarlega. Áhorfandinn
verður einfaldlega leiður á þessu algera
agaleysi, enda ekki hægt að ætlast til að
nokkur geti skynjað sætleikann í einka-
bröndurum sumra þeirra.
En ömurlegasta skúmaskotið í þessum
rústum vanmáttar og efa er það, að vissir
gagnrýnendur hafa bitið á agnið, eins og
til var ætlazt. Gagnrýnendur, sem lenda í
þeirri gildru, þvinga áhorfendur til að horfa
alvarlegir á fáránlegar tiltektir. Þessir ó-
lánsömu gagnrýnendur hafa ratað í þá raun
að verða leiðir á sjálfum sér, eins og marg-
an hendir á þessum tímum, ekki sízt hinn
almenna áhorfanda. Þetta fólk hefur glatað
þeirri skerpu og því næmi, sem verður að
hafa til að geta tileinkað sér listaverk.
Jafnömurlegt er til þess að vita, að þeir
sem ráða fyrir sýningarsölum og listaverka-
verzlunum skuli ýta undir þennan skrípaleik
menningarlegrar hnignunar, knúðir af
tómahljóði pyngjunnar.
Menningunni er sífellt hótað af upplausn
og tæringu, engu síður en efniskenndum
hlutum, og sama er að segja um lifandi
verur; þær deyja allar að lokum, en stofn-
inn endurnýjast í sífellu.
Ég vona að öllum sé ljóst, að listin er
endurnýjun mannsandans. Með listinni
reynum við að verjast upplausn og eyð-
ingu. Það er ekki nóg að vilja og hugsa vel,
heldur er það listaverkið sjálft, hið lifandi
samband milli listamannsins og áhorfand-
ans, þörf listamannsins til að túlka og
skilja umhverfi sitt, sem skiptir máli. Það
er fyrir milligöngu þessara hluta, sem listin
öðlast gildi, á því augnabliki sem áhorfand-
inn finnur sinni eigin þörf til túlkunar
fullnægt.
Þeir þættir þjóðfélagsins, sem eru undir-
rót ábyrgðarleysis og uppgjafar, eru alltaf
fyrir hendi og fara sízt minnkandi, þangað
til við getum stöðvað hina eyðandi heimsku,
sem einlægt skýtur upp kollinum í þessu
staðlaða múgþjóðfélagi, þar sem mat á
verðmætum er sífellt háðara skrumi og
skjalli.
í dag á listin í baráttu við meðalmennsk-
una, þar sem séreinkennin glatast; en glat-
ist þau, tekur ruddamennskan við og mann-
leg hugsun verður getulaus. Heimurinn
sekkur niður í forað heimsku og rudda-
skapar. 4
49