Andvari - 01.06.1964, Page 138

136
ÞÓRÐUR TÓMASSON
ANDVARI
Fornmenn gengust undir járnburð og
urðu af honum ýmist sýknir eða sekir.
Fáum mun nú hent að bera glóandi járn
eða vaða eld að dæmi fornmanna, þótt
víða hafi lifað í kolurn fornaldar fram á
þennan dag. Eldborið, glóandi stál átti
rnátt til að gera banvæna hluti heilnæma.
Margir gripu til þess, er mýs eða skor-
kvikindi duttu í mjólk eða vatnsból.
Gömul kona sagði mér, að nábúi hennar
hefði dýft glóandi járnteini í brunn sinn,
er mús datt í hann, og lét þá hreinsun
nægja.
Eldur, sem sveið hár eða föt manna, gaf
fyrirheit um, að höpp væru í vændum.
Fyrri tíma menn munu hafa álitið, að
lifandi vera byggi í eldinum, sem betra
væri að vingast við. Islenzkar eldakonur
fórnuðu eldvættinum nokkrum kornum
af mjöli, þegar þær sáðu út á grautinn,
þótt af litlu væri að taka. Sjálfur hcf ég
séð þctta gert, en þá var það aðeins gam-
all vani, sem stjórnaði siðnum. Til skamms
tíma munu eldakonur hafa kunnað stef
eða þulur, sem eldurinn var ávarpaður
með, er eitthvað hraut að honum matar-
kyns. Nafn þessa vættar er týnt. Má þó
færa líkur að því, að hann hafi heitið
Eldgrímur. Það nafn kemur fyrir í norskri
þjóðtrú. Séra Jón Steingrímsson segir frá
draumi sínum fyrir Skaftáreldum og nefn-
ir draummann sinn Eldriðagrím. Getur
það nafn ekki verið út í bláinn. Eldgrím-
ur á náinn ættingja, þar sem er Járn-
grímur í Lómagnújii. Frá þeirn mun
skammt til Alföður heiðinna manna, Óð-
ins.
Ævaforn átrúnaður felst í þeim sið að
brenna út gamla árið á gamlárskvöld eða
þrettándakvöld. Annar forn brennusiður
var nábrennan, sem gerð var eftir hvern
látinn mann, er hann var fluttur til graf-
ar. Nábrennan var gerð í grennd við lík-
götu utan túns. Illa var mönnum við, ef
reyk hennar lagði á bæinn. Einhver var
þá feigur á bænum.
Á fjölda íslenzkra sveitabæja logaði
sami eldur öld eftir öld. Það var óhapp
og fyrirboði, ef eldurinn drapst. Eldur,
sem drapst á nýársnótt, boðaði feigð ein-
hvers heimilismanns. Eldur, sem drapst
milli fardaga og Jónsmessu, boðaði feigð
húsfreyjunnar.
Oftast var ekki annarra ráða völ en
sækja eld til næsta bæjar, er kulnaði í
hlóðunum. Allvíða kunnu menn þó að
slá eld með stáli eða tinnu. Nauðleyta-
menn á íslandi hafa oft staðið í sporum
sr. Hallgríms Péturssonar, er hann orti
um þraut þurfamannsins, en enginn mun
hafa látið eldlausan mann synjandi frá
sér fara — ef að líkum lætur. í íslenzkum
þjóðsögum er sagt frá hjónum, sem settust
að á heiðarkoti og settu bú saman af litl-
um efnum. Sveitungar þeirra ömuðust
við þeim og höfðu samtök um að gera
þeim ekkert til bjargar. Svo dó eldurinn
í kotinu, og leitað var til nábúa að biðja
um eld. Húsfreyja lét hann í té að bónda
sínum forspurðum. Flann tók það illa upp,
en húsfreyja varði sig skörulega: „Hélztu,
að ég væri verri en andskotinn? Engum
synjar hann um eldinn." Slíkt svar sló öll
vopn úr höndum.
Maður, sem sótti eld, varð að hafa
hraðan á. Við gesti, sem hugur var í að
óþörfu, var sagt: „Það er ekki eins og þú
sért eldinn að sækja.“
Eldakonunni þótti vænt í efni, þegar
vel gekk að taka upp eldinn og koma 1 ífi
í hann. Eldurinn var duttlungafullur eins
og maðurinn, eldakonan talaði við hann
eins og maður við mann. Oft lá illa í
gamla Rauð, og ógleðin átti ýmsar orsak-
ir. Algengt var, að gestur sækti illa að
eldinum, veðurbreyting til rosa hafði og