Andvari - 01.01.1991, Síða 99

ANDVARI
VANGAVELTUR UM FULLVELDI ÍSLANDS 1918
97
boðið, þótt þar væri á engan hátt fallist á þann grundvöll sem íslendingar
höfðu byggt sjálfstæðiskröfur sínar á allt frá dögum Jóns Sigurðssonar. Um
stöðu íslands í Danaveldi var með öðrum orðum grundvallarágreiningur, og
hann var jafn-óleystur eftir heimastjórn sem áður.
Brátt féllust Danir á að taka upp samninga til að leysa þennan ágreining,
sem auðvitað var tilgangslaust nema þeir vildu að verulegu leyti fallast á
skilning íslendinga á réttarstöðu sinni sem sérstakrar þjóðar undir stjórn
Danakonungs. Og það gerðu þeir í samningnum, „Millilandafrumvarpinu“
eða Uppkastinu frá 1908. Þar gengu Danir miklu lengra til móts við íslend-
inga en áður hafði komið til greina af þeirra hálfu, buðu nánast fullveldi, þótt
með óljósum ákvæðum væri og ýmsum takmörkunum.
Þessu boði hafnaði samt stjórnarandstaðan á íslandi og með henni meiri-
hluti Alþingiskjósenda í kosningunum 1908. Á næstu árum var margreynt að
Danir voru ófáanlegir til að bæta tilboð sitt frá 1908, jafnvel óvíst hvort þeir
vildu standa við það óbreytt.7 Málið virtist í óleysanlegri sjálfheldu, hljóp
raunar í svo harðan hnút að með naumindum tókst að finna ásættanlegt form
til að afgreiða stjórnarskrárbreytingarnar 1915 - m.a. kosningarétt kvenna
og landskjör í stað konungkjörs nokkurra þingmanna - sem þó var löngu
fengin full efnisleg samstaða um.
Þessi hnútur raknaði 1918 án þess að íslendingar hvörfluðu til muna frá
sínum mótaða málstað; lausnin fólst í því að Danir komu í flestum atriðum
langleiðina til móts við kröfur íslendinga.
Það er þó ekki með öllu einfalt að túlka sveigjanleika Dana 1918 sem
beina afleiðingu af hörku íslendinga áratuginn á undan. íslendingar höfðu
nefnilega allt frá 1912 dregið kröfugerð sína nokkuð í hlé. Ekki þannig að
þeir féllu frá kröfum eða byðu Dönum ríflegri málamiðlun en áður, en þeir
gerðust svartsýnir á skjót úrslit í sjálfstæðisdeilunum og virtust reiðubúnir að
láta þær liggja í láginni um sinn. Þá komu Danir samningafúsir fram, einmitt
þegar íslendingar ráku ekki á eftir þeim.
Athygli manna var á þessum árum bundin við úrlausnarefni tengd
heimsstyrjöldinni 1914-18. Nýtt flokkakerfi byrjaði að mótast kringum
þingkosningár 1916, og voru flokkarnir, gamlir og nýir, einhuga um að forð-
ast öll kosningaloforð unt kröfur í sambandsmálinu, en sumir lýstu yfir því
að þeir vildu að svo stöddu engra samninga freista við Dani. Fyrsta
samsteypustjórnin tók við völdum 1917 undir forustu heimastjórnarmanns-
ins Jóns Magnússonar, og snerist myndun hennar á engan hátt um afstöðuna
til Dana, „en atvik urðu þau, að hún réð kyrrlátlega til lykta sambandsmáli
íslands og Danmerkur,“ eins og Heimir Þorleifsson segir.8 Því fremur var
þessi „kyrrláta“ lausn málsins möguleg, að hvorki við kosningar né stjórnar-
myndun höfðu stjórnmálaflokkarnir gengið fram undir merkjum rígskorð-
aðra kenninga um sjálfstæðiskröfur landsins.
7