Fálkinn - 17.12.1932, Page 41

F Á L K I N N
37
Kaiapfjelag Eyfflröinga
Eftir JONAS ÞORBERGSSON
Kaupfjelag Eyfirðinga var
stofnað að Grund í Eyjafirði
19. dag júnímánaðar 1886, fjór-
um árum eftir að fyrsta kaup-
fjelag landsins var stofnað í
Suður-Þingeyjarsýslu. Fyrir at-
beina Kaupfjelags Þingeyinga
liafði hreifingin gengið yfir til
næstu hjeraða. Forgöngumenn
f jelagsstofnunarinnar vorú
i-okkrir bændur úr innanverð-
um Eyjafirði og var Hallgrímur
breppstj. Hallgrímsson á Rif-
kelsstöðum fyrsti formaður fje-
lagsins.
Fyrstu tuttugu ár æfi sinnar
rak fjelagið einungis pöntunar-
viðskifti. Var þess stranglega
gætl að afhenda vörur gegn
lægsta kostnaðarverði að við-
bættu mjög lágu varasjóðs-
gjaldi. Fjelagið safnaði þvi
livorki fasteignum 'nje sjóðum,
sem neinu næmi á þessu tíma-
bili. Þegar Bretar, árið 1896,
settu verulegar hömlur um inn-
flutning lifandi sauðfjár til Eng-
lands tók liag fjelagsins að
hnigna svo og allra þeirra
bænda, sem höfðu þá þegar
reist viðskifti sín að mestu á
útflutningi sauða. 1 lok þessa
uefnda tímabils er því hagur
fjelagsins mjög örðugur, við-
skifti þess lítil og horfði til þess
að það mundi þá líða undir lok.
En i lok þessa tímabils, eða
1902, kemur Hallgrímur Krist-
insson til sögunnar. Var hann
þá kosinn framlcvæmdastjóri
fjelagsins. Fjelagið tók þó ekki
að óbreyttu skipulagi, neinum
verulegum breytingum fyrstu
árin. Varð honum þá þegar
ljóst, að brýn þörf var mikilla
breytinga á stefnu og starfs-
liáttum fjelagsins. Árið 1905
sigldi Hallgrímur Kristinsson,
að eggjan Páls Briem amt-
manns og með örlitlum styrk
frá fjelaginu, til Danmerkur, til
þess að kynnast skipulagsliátt-
um og starfsaðferðum sam-
vinnufjelaga þar í landi. En
Danmörk varð snemma mikið
samvinnuland. Árið eftir 1906,
á aðalfundi fjelagsins á Öngul-
stöðum verða gersamlega stefnu-
bvörf um skipulag og starfsað-
ferðir fjelagsins. Hallgrímur
Kristinsson ljet þá setja fjelag-
inu það skipulag, sem ber nafn
af fyrstu samvinnusamtökum
vefaranna í Rochdale á Eng-
landi, en það eru fyrstu sam-
vinnusamtök, sem sögur fara
af.
land. Tók nú hagur fjelagsins
mjög að blómgvast og viðskifti
þess að færast í aukana. Á aðal-
fundi fjelagsins 1916 flutti Hall-
grímur Kristinsson yfirlitsræðu
um stofnun fjelagsins starf
þess og hag. Sýndi bann fram
á liversu mjög fjelagið befði
færst í aukana á þeim tíu ár-
um sem liðin voru frá því er
það tók upp breytta starfsbætti
og þó einkum binum síðast-
liðnu árum. Taldi liann að
beinn hagur af starfi fjelagsins
fyrir hjeraðið á síðustu 10 ár-
um myndi nema 14 miljón kr.
Varð fjelagið þegar á þessu
tímabili og ávalt síðan bjálpar-
liella og öflugasta lyftistöng
Iijeraðsins um fjárhagsafkomu
og menningarhætti í fjelagsmál-
um.
Þegar lijer var komið sögu
bafði nýr þáttur brugðist inn i
líl' og starf Hallgríms Kristins-
sonar. Harin var, eins og öllum
þeim, sem höfðu af honum náin
kynni, er kunnugt, alt í senn:
liinn ágætasti skipulagsfrömuð-
Úr Mjúlkursamlagi Kaupfjelags Eyfirðinga, Akureyri.
Skipulag þetta er í höfuðat-
riðum mjög frábrugðið pönt-
unarskipulaginu. í stað lægsta
kostnaðarverðs kom dagverð,
þ. e. alment gangverð innfluttra
vara. Tekjuafgangi fjelagsins
var síðan við reikningslok livers
árs varið til uppbótargreiðslu
á viðskifti livers fjelagsmanns
og til tryggingar- og veltufjár-
sjóða. Fjelög, rekin með þess-
um liáttum, voru nefnd sölu-
fjelög til aðgreiningar frá pönt-
unarfjelögunum, sem lögðu
sjerstaka stund á sterka sam-
kepni og lágt vöruverð og sem
varð að vísu geysimikið ágengt
um bætt verslunarkjör og
aukna vöruvöndun, en hlutu
ekki innri styrk fyr en þau tóku
upp svipaða hætti um söfnun
veltufjár og tryggingarsjóða^
Kaupfjelag Eyfirðinga tók
j.ægar gagngerðum stakkaskift-
um við skipulagsumbætur Hall-
gríms Kristinssonar, enda varð
Kaupfjelag Eyfirðinga um
skipulag og starfsbáttu fyrir-
mynd flestra þeirra fjelaga, er
á næstu árum risu upp víða um
ur, slingur verslunarmaður,
bamhleypa til allra starfa, livers
manns hugljúfi, virtur og dáður
af mótherjum eigi síður en
samberjum. Fór því að líkum,
er samtið lians og nauðsyn
landsmanna kvaddi liann til
meiri starfa og stærri viðfangs-
IIalIgrimur Krisiinsson.
efna. Lágu til þess þau atvik
et lijer greinir:
Kaupfjelagshreyfingin átti
lijer á landi upptök sín í Þing-
eyjarsýslu meðal nokkurra
fremstu manna í fjelagsmálum
sýslunnar. Jakob Hálfdánarson
bóndi á Grímstöðum við Mý-
vatn, náfrændi Benedikts á
Auðnum og Hallgríms Kristin-
sonar gekk frá orfinu, til þess
að taka við forstöðu verslunar-
samtaka bjeraðsins. Kaupfjelag
Þingeyinga var um ýmislegt
írumsmíð og risin upp af lífs-
nauðsyn bjeraðsbúanna, sem
bjuggu þá, eins og flestir aðrir
landsmenn við ærið harða kosti
í verslunarefnum frá hendi
danskra selstöðuverslana. En
selstöðuverslanirnar dönsku
voru þá næstuin einráðar á
landi bjer. Þær voru beinir arf-
takar einokunarverslananna og
im i litlu frábrugðnar um
starfsbáttu og aðbúð við allan
landslýð. Var þá ekki í lítið ráð-
ist af þrautpmdum bændum
í Þingeyjarsýslu er þeir þannig
fylktu sjer til höfuðatlögu gegn
þessu erlenda fjármunavaldi,
sem beitti bverskonar fólsku-
ráðum, bæði kúgun og sveltu til
þess að kefja niður samtökin
þegar í öndverðu. Leikslok urðu
eins og kunnugt er, samt sem
áður þau, að verslunarsamtökin
og einstakir, innlendir verslun-
arrekendur gersigruðu í þeirri
viðureign. Stráumur innlendra
viðreisnar- og sjálfsbjargarsam-
taka befir nú skolað síðustu
selstöðuverslun Dana burtu af
landinu.
Eins og liin fvrstu kaupfje-
Ur vefnaðarvörudeild Kaupfjelags E yfirðinga, Akureyri,