Vikan - 15.12.1960, Blaðsíða 8

Vefarinn mikli í ljósi íslenzkrar samtíðar.
1. Siguröur Nordal. Davíö Stefánsson.
í>egar um er að ræöa verk eins
og Vefarann mikla, er eðiiiegt að
leita fyrst og fremst bókmenntasögu-
legra tengsla i>ess utan Islands. Með
þeim aragrúa eriendra höfunda- og
bókasafna sem þar koma fyrir, felur
bókin sjáif i sér fjöldann allan af
beinum ábendingum í þá átt. Sjálfur
er Kiijan þess vel meðvitandi, að
skáldsaga hans gangi i berhögg viö
isienzka bókmenntahefð. Hinsvegar er
það augljóst, aö jafnvei slikur mynd-
brotamaöur gat ekki skorið á átt-
hagabondin með öiiu. Þvi má benda
á nokkur sérstök atriði i isienzkum
samtimabókmenntum sem virðast
hafa átt sinn þátt i mótun Vefarans
mikla.
Þegar hefur verið nokkuð rætt um
áhuga Kiijans á hinni undariegu sam-
tvinnun i salariifi nútimamannsins.
Slikri manngerð haföi hann kynnzt
i skáldsógubuningi jJostojevskis og
Bourgets, og kunningi hans úr
klaustrinu, Konrad Simonsen, hafði
leitazt við að gagnlýsa hana i verk-
um sínum. Hann liiýtur þó að hafa
kynnzt fræðiiegri hhð svipaðra sjón-
armiða áöur, þ. e. a. s. menntaskóla-
veturinn sinn i JFteykjavík, 1918—19.
Sigurður Nordal var þá nýlega kom-
inn heim írá námi og hafði meðal
annars dvalizt eitt ár við bókmennta-
sögu- og sáiarfræðinám við háskól-
ann í Oxíord. Jafnframt háskóla-
kennslunni heima héit JMordai þenn-
an vetur tuttugu opinbera fyrirlestra
um efmð „Huuynai og margiyndi".
Fyririestrar þessir, sem vöktu mikla
atnygh manna og áhuga í Keykjavik,
hafa aidrei komið á prent. Svo not-
uö séu orð Kristins Andréssonar, var
uppistaoa fynriestranna þessi:
Þar voru andstœöurnar settar
fram miUi hins fátœklega hvers-
dagslífs, sem emungís nœr í ofur-
lítiö brot af hinum takmarlcalausu
kostum „œfintýrsins að vera til“,
bœöi í ytri reynslu og þekkingu,
hugsunum og titfinningum, endar í
úrKuLum og þröngsýni, — og hms
hvarfiandi lífs tausingjans, sem
glatar sjáLfum sér í fjöLbreytninni,
margLyndinu, veröur grunnfcer og
lika fatœkur, af því aö hann gefur
sér aLdrei tóm né hefur orKu til
þess aö kafa tiL botns í reynslu
sinni.
Þessi skilgreining „marglyndis"
minmr mjóg svo a þá lýsingu nú-
timamannsins sem fram kemur hjá
Hahaori sjáifum i greininni „Ur
circus menningarinnar", desember
1925, og áður hefur verið minnzt.
Fyrst og fremst var það þó for-
dæmi Nordais sem skálds, er hefur
verið mikilvægt Halldóri um það
leyti sem hann var sjálfur að þreifa
fyrir sér um skáldskaparform. Árið
1919 kom út bók Nordals, Fornar
ástir. Það er safn af smásögum eða
„þáttum", og höfðu sumir birzt í
ýmsum íslenzkum timaritum áratug-
inn áður. (Sbr. I, bls. 53 n.) Með
nokkrum sanni má kalla verk þetta
listræna framsetningu þeirra sál-
fræðilegu sjónarmiða sem hann túlk-
aði í fyrirlestrunum. Það er hið marg-
þætta sálariif nútímamannsins sem
tekur hug hans. Þessi áhugi kemur
ekki sízt fram í lengsta og siðasta
þætti bókarinnar, Hel, „ljóðabrotum
í sundurlausu máli", „written in the
years 1916—1917 while the author
was steeped in the study of Maeter-
linck, Renan and Baudelaire". Aðal-
persónan, Álfur frá Vindhæli, er mað-
ur haldinn síkviku eirðarleysi að
bergja á öllum veigum lífsins, en hef-
ur ekki hæfileikann til að festa yndi
við neitt. Hið nýja ævintýralega i
þessari mannlýsingu er enn aukið
með frásagnarstílnum sjálfum, eins-
konar ljóðastil í óbundnu máli, sem
einnig var nokkur nýlunda i islenzkri
frásagnarlist. Hér glitrar máhð 1 nýj-
um auði líkinga og andstæðna. Krist-
inn Andrésson, sem er um það bil
jaínaldri HaUdórs Kiljans, lýsir rnót-
tókunum sem Fornar ástir hlutu á
þessa leið:
Ungu skáldin heima uröu gagn-
tekin. Meö Siguröi Nordal kemur
hinn læröi menntamaöur og heims-
borgarinn og viöurkennir hinn
nýja tíma, sem er aö rísa, er sjátf-
ur brot af þessum nýja tíma, einn
brautryöjandi hans, viöurkennir
œfintýraþrána, réttinn til aö njóta
lífsins, teyga bikar gleöinnar —
réttinn tit aö „syndga“.
1 grein sem Kiljan skrifaði á sex-
tugsafmæli Sígurðar Nordals 1946
kemur það ljóst fram, hvílika þýðingu
Fornar ástir höfðu fyrir hann sjálf-
an; einkum dvelur hann þar við sögu-
brotin um Álf frá VindhæU.
Ég skal gera þá játníngu, aö rit-
snddin sem birtist hér í þessum
köflum fól í sér alveg sérstaka
skírskotun til mín i einn tima,
bar blátt áfram í sér örlög fyrir
mig. Á þessum bókaropnum var í
raun réttri nýr heimur skaytur
i augum vor íslentnkra æskumanna
þess tíma, IjóÖheimur óbunains
máls á íslenzku, sem aldrei haföi
áöur veriö slíkur. Ég var þá stadd-
ur utanlands, únglingur rétt ný-
lega fermdur, og las þessar töfra-
greinar um Álf frá Vindhæli og
ástir lians og Hel, las þær í hinni
óumræöilegu vímu milli sællar
lirifníngar af útlandinu og hinnar
fyrstu heimþrár, og þetta óbundna
mál, sem þó i raun og sannleika
var bœöi fastbundiö og fagurbund-
iö, sagöi í rauninni alt sem ekki
varö komiö oröum aö, þaö var
veröldin og heimhagarnir í senn,
œslcan og heimsmenskan, ham-
íngja lífsins og Beygurinn mikli;
og margt margt fleira; og verkaöi
eins og maöur heföi sýn af hvítum
fugli og heyröi þyt af vængjum
hans, án þess aö geta skilgreint
hann, þaö var sá Jullkomleikur
sem birtist manni stundum í
draumi. Mér fanst aö leingra yröi
ekki komist í því aö skrifa Ijóö-
ræna andríka íslenzlcu og ég
mundi vera álsœll þó mér tækist
ekki nema líkja eftir fallegustu
málsgreinunum í þessari hillínga-
kenndu huldufullu sögu. Hvilílcar
útsýnir! Og nýar leiöir! Hvernig
gat nokkur úngur islendíngur lát-
iö sér detta í hug aöra eins fjar-
stœöu og fara aö skrifa á dönsku
— úrþví slíka íslensku var hægt
aö skrifa!
Það eru ekki sízt lokaorðin í þessu
persónulega mati Kiljans sem eru
mjög athyglisverð. Með Fornum ást-
um haiði Bigurður Nordal sýnt fram
á, að hægt var að ná tökum á nú-
tíma frásagnarefni á íslenzka tungu
og túlka hiö margþætta í fari nútíma-
mannsins i senn með lipurð og Ust-
rænum kraiti. Það er sennilega ein-
mitt þetta sem Halldór á við, þegar
hann segir að bók Nordals hafi á
sínum tima borið í sér örlög fyrir
sig. Sú freisting að segja skihð við
moðurmáhð tii aö geta haslað sér
stærri voii, var eðhiega mikU, og
nokkrir ai löndum hans höfðu ekki
staöizt hana. Ma þar minna á þá eldri
skáldbræður hans, Guðmund Kamban
og Gunnar Gunnarsson, sem höiðu
unnið sér frama sem rithöfundar á
danska tungu. i erindi sem prófessor
Jón Heigason héit i tilefni fimm-
tugsaimæiis Haiidórs Laxness, minn-
ist hann áhyggju sinnar er hinn ungi
landi hans fór að skrifa smásögur
á dönsku fyrir Berlingsk tiðindi:
engu var líkara en að Island yrði
enn að sjá á bak einu eínilegu skáidi.
Biaðaummæli þeirra sem studdu
styrkumsókn Halidórs tii Alþingis
vorið 1925 sýna einnig, að menn gerðu
ráð fyrir þeim möguleika, að hann
mundi „reyna að ryðja sér braut er-
lendis" og verða „algerlega tapaður
íslenzkum bókmenntum". Sbr. bls. 8.)
Það er einmitt vegna þess að Hall-
dór kjöri islenzkuna sem miðil list-
rænna hæfileika sinna, að verk hans
hafa verið svo geypilega mikilvæg
fyrir mótun hinnar nýju frásagnar-
listar í íslenzkum bókmenntum. Að
nokkru leyti virðist mega þakka það
fordæmi Sigurðar Nordais með Forn-
um ástum, að hann hélt þeirri tryggð
við móðurmáiið, þrátt fyrir alþjóð-
lega útsýn hans og mikla framaþrá.
1 þessu sambandi verður heldur
ekki gengið fram hjá öðru íslenzku
skáldi, Davíð Stefánssyni, sem aðal-
lega er þekktur fyrir ljóðmæli sín.
Þar er einnig hægt að leiða fram
orð Halldórs sjálfs til vitnis. 1 grein
er hann skritar á fimmtugsatmæli
Davíðs bregður hann upp mynd af
þessum skáidbróöur sinum og telur
íram þakkarskuld sína við hann. Þeir
hittust í fyrsta skipti við skólasetn-
ingu Menntaskólans i Reykjavík
haustið 1918. Davíð hafði oröið að
hverfa írá námi um sinn sökum veik-
inda, en var nú kominn aftur og
orðinn tuttugu og fjögurra ára
gamall:
Þetta var mikill skóli. Hér settust
skáld á bekk, innblásin og kölluö,
og beygöu mensa. En af öLlum
skáldum sem hér voru saman
komin þótti mér þaö mest ævin-
týri aö i hópi okKar skyLdi vera
þjóöskáld, því ekkert mmna var
Uavíö Stefansson í okkar augum
strax þá. Ug ekkert minna var
hann i raun og veru eftir þau
kvœöi sem hann hafði birt í Eim-
reiöinni, — þaö vitum viö best
nú. Mér varo starsýnt á þennan
únga mann sem haföi ort kvæöi
svo landiö luustaöi, og gat varla
áttaö mig á aö hann væri í mínum
hóp. Ekki spitti heldur útLitiÖ
þeirri mynd af honum, sem hann
haföi gefiö af sér i LjóÖunum: Vtann
var okkar mikLa giœsimenni, ný-
kominn heim frá utiöndum, hár og
heröabreiöur, fríöur sýnum og
dreingilegur, þó karlmannlega hló-
drægur, meö gleraugu (sem var
nauösynlegt í þa dagaJ, og ég hetd
lokk í harinu, og, ef mig ráng-
minnir ekki þvi meir, meö staf
og haröan hatt, en til aö leyja
sér stíkt i þá daga varö maöur aö
vera maöur; og meö svo dimman
og karlmannlegan róm aö sumir
Peter Hallberg, lektor við háskólann i Gautaborg, hefur fœrst hað stórvirki i fang að skrifa œvisögu nóbels-
skáldsins í Gljúfrasteini. Annar þáttur verksins er nú fgrir nokkru kominn út og fjallar hann um það skeið í
œvi Kiljans, er hann vann að Vefaranum mikla frá Kasmír. Það var timabil margvíslegra áhrifa og innri
baráttu eins og fram kemur i bókinni. Hér er gripið niður í hana á tveim stöðum i sama kaflanum. Peter
Hallberg hefur góðfúslega gefið leyfi til birtingar. Björn Th. Björnsson þýddi bókina á íslenzku.
Q vikam