Fréttablaðið - 10.12.2009, Blaðsíða 32

32 10. desember 2009 FIMMTUDAGUR
UMRÆÐAN
Finnur Oddsson skrifar
Á næstu dögum verða teknar til umfjöllunar
á Alþingi tillögur stjórn-
valda um aðgerðir til að
brúa fjárlagahallann sem
blasir við ríkissjóði. Verk-
ið er ekki öfundsvert.
Frekari skuldasöfnun er
ekki í boði og því ætti enginn að
velkjast í vafa um mikilvægi þess
að vel takist til við hagræðingu í
rekstri hins opinbera. Valmögu-
leikarnir í þessum efnum eru til-
tölulega einfaldir; auknar tekjur,
minni útgjöld eða hvort tveggja.
Það er hins vegar erfiðara að meta
hvers konar útfærsla af þessum
leiðum skilar bestum árangri og
eru skoðanir þar skiptar.
Í fjárlagafrumvarpi næsta árs
er kynnt til sögunnar blönduð leið,
þ.e. að leitast er við að auka tekjur
ríkissjóðs samhliða hagræðingu í
útgjöldum. Í ljósi þess hve veru-
lega kreppir að er ekki hægt annað
en hafa skilning á því að tímabund-
ið þurfi að hækka skatta og í þeim
efnum getur enginn vikist undan
ábyrgð. Hins vegar er ljóst að í
þeirri blönduðu leið sem stjórn-
völd hafa boðað verður mestur
þungi lagður á aukna skattheimtu
í aðlögun ríkisfjármála, frekar en
að áhersla sé á niðurskurð.
Þetta er umhugsunarefni af
tveimur ástæðum. Í fyrsta lagi
hafa heimili og atvinnulíf þegar
axlað miklar byrðar og aðlagað
sinn rekstur með skörpum hætti.
Þetta má sjá á samdrætti í einka-
neyslu, hruni í fjárfestingu einka-
aðila, auknum gjaldþrotum fyr-
irtækja, nafnlaunalækkunum
og meira en tíu þúsund töpuðum
störfum á almennum vinnumark-
aði. Síðari ástæðan lýtur að því
að opinber útgjöld sem hlutfall af
landsframleiðslu hafa vaxið veru-
lega á síðustu áratugum og
margfalt hraðar hér en í
flestum öðrum iðnríkjum.
Á þessu ári er t.a.m. gert
ráð fyrir að heildarútgjöld
hins opinbera nemi 57%
af landsframleiðslu, sem
verða þá hæstu hlutfalls-
legu útgjöld allra OECD-
ríkja. Sterk rök má því
færa fyrir því að í aðlögun
ríkisfjármála ætti frekar
að vera svigrúm á útgjaldahlið en
skattahlið.
Einnig er vert að huga að því
að í tillögum stjórnvalda er gert
ráð fyrir verulega umfangsmikl-
um breytingum á núverandi skatt-
kerfi. Taka á upp þrepaskipta
skattlagningu á launatekjur, virð-
isaukaskattsþrepum verður fjölg-
að og vörugjöldum bætt við, nýir
og auknir skattar verða lagðir
á atvinnufyrirtæki í formi stór-
hækkaðs tryggingargjalds, orku-
og umhverfisskatta og skattur á
fjármagnstekjur verður nánast
tvöfaldaður. Afar mikilvægt er
að vandað sé til jafn viðamikilla
breytingum á skattkerfinu og þeim
sem til standa. Í þessum efnum
má benda á að innan hagfræða er
nokkuð almenn samstaða um að
einföld skattkerfi sem byggja á
breiðum skattstofnum sem leggj-
ast tiltölulega jafnt á atvinnugrein-
ar séu hagkvæm. Töluverðar líkur
eru á því að umræddar breyting-
ar valdi óæskilegri og ófyrirséðri
röskun á umsvifum í hagkerfinu
og að skattheimta verði minni en
vænst er.
Segja má að markmið boðaðra
breytinga á skattkerfinu séu tví-
þætt. Annars vegar er þar leitast
við að auka tekjur með skattheimtu
og hins vegar er þeim ætlað að auka
á jöfnuð í gegnum tekjutilfærsluá-
hrif. Ágæt rök má færa fyrir því
að erfitt sé að ná báðum þessum
markmiðum, því þær hugmynda-
fræðilegu breytingar sem nú stend-
ur til að gera á annars einföldu og
skilvirku skattkerfi (sem vissulega
er þó ekki gallalaust) geta valdið
því að skattheimta verði minni en
vænst er. Vænlegra væri að standa
vörð um þessa eiginleika og ná
fram sambærilegum tekjuauka og
stefnt er að með skattahækkunum á
núverandi skattstofna. Þannig yrði
starfsemi hagkerfisins fyrir sem
minnstu raski og líklegt væri að
tekjur ríkissjóðs ykjust fyrr með
efldum skattstofnum.
Ef gera á grundvallarbreyting-
ar á þeirri hugmyndafræði sem
íslenskt skattkerfi byggir á, er
það ekki ósanngjörn krafa að um
þær verði haft víðtækt samráð
og veitt verði tækifæri til sam-
félagslegrar rýni og umræðu um
forsendur, framkvæmd og áhrif?
Slíkt samráð hefur ekki átt sér
stað og ljóst er af dagskrá þings
að þeir fáu dagar sem af því lifa
duga ekki til að bæta þar úr. Af
þeim sökum er hætt við að breyt-
ingarnar verði vanhugsaðar eða
mistakist í útfærslu og skili ekki
tilætluðum árangri til að rétta
af halla á opinberum fjárhag eða
bæta kjör þeirra efnaminni. Þá er
betur heima setið en af stað farið.
Í lok árs 2009 verður áhersl-
an að vera á hagsýni, raunsæi og
varðstöðu um heildarhagsmuni
með það markmið í forgrunni að
koma hagkerfinu sem hraðast á
réttan kjöl. Við höfum tæpast efni
á öðru.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Viðskiptaráðs Íslands.
Tími hugmyndafræði eða hagsýni?
UMRÆÐAN
Guðrún D. Guðmundsdóttir
og Jóhanna K. Eyjólfsdóttir
skrifa í tilefni af alþjóðadegi
mannréttinda 10. desember
Fyrir einu ári, á 60 ára afmæli mannréttindayfirlýsingar
Sameinuðu þjóðanna, samþykkti
allsherjarþing SÞ viðauka sem
felur í sér kæruleið vegna brota
gegn efnahagslegum, félagsleg-
um og menningarlegum rétt-
indum. Viðaukinn staðfestir að
öll mannréttindi eru jafngild og
samofin. Brot gegn efnahagsleg-
um, félagslegum og menningar-
legum réttindum eru órjúfanlega
tengd brotum gegn borgaralegum
og stjórnmálalegum réttindum.
Tjáningarfrelsi tengist t.d. oft
réttinum til menntunar og réttur-
inn til lífs krefst þess að stjórn-
völd grípi til aðgerða til að koma
í veg fyrir ungbarnadauða, far-
sóttir og hungur.
Viðaukinn er mikilvægt skref
í þeirri viðleitni að tryggja
aðgang að réttlæti fyrir þolend-
ur mannréttindabrota. Fólk sem
býr við fátækt og hópar sem eru
á jaðri samfélaga sæta alvarleg-
ustu brotunum á efnahagslegum,
félagslegum og menningarlegum
réttindum, þar með talið réttin-
um til húsnæðis, fæðis, vatns og
hreinlætis, svo og réttinum til
heilsu og menntunar.
Öryggi og lýðræði geta einung-
is þrifist í samfélögum þar sem
mannréttindi eru virt. Virk vernd
efnahagslegra, félagslegra og
menningarlegra réttinda er ekki
hvað síst mikilvæg þegar skór-
inn kreppir. Sagan kennir okkur
að efnahagslegir erfiðleikar geta
leitt til alvarlegrar skerðingar
mannréttinda. Brýnt er að efna-
hagslegum og félagslegum rétt-
indum sé ekki varpað fyrir róða
í aðgerðum yfirvalda til að takast
á við efnahagsvandann; virðing
fyrir mannréttindum borgaranna
á að vera leiðarljós í allri ákvarð-
anatöku. Samþykkt kæruleiðar
fyrir íslenska borgara sem telja
efnahagsleg, félagsleg og menn-
ingarleg réttindi á sér brotin er
yfirlýsing íslenskra stjórnvalda
um að þau hyggist tryggja þessi
réttindi til fulls.
Í tilefni af alþjóðadegi mann-
réttinda hvetja Íslandsdeild
Amnesty International og Mann-
réttindaskrifstofa Íslands yfir-
völd til að undirrita og fullgilda
viðauka við alþjóðasamning Sam-
einuðu þjóðanna um efnahags-
leg, félagsleg og menningarleg
réttindi. Með undirritun og full-
gildingu viðaukans myndi Ísland
skipa sér í framvarðasveit mann-
réttinda á heimsvísu og taka
afgerandi afstöðu með mannrétt-
indum.
Guðrún Dögg er framkvæmdastjóri
Mannréttindaskrifstofu Íslands.
Jóhanna er framkvæmdastjóri
Íslandsdeildar Amnesty Inter-
national.
Tökum afstöðu með
mannréttindum
UMRÆÐAN
Sigursteinn Másson skrifar
um velferðarmál
Á undanförnum árum hefur spurningin um það hvað ein-
kenni norræn velferðarkerfi orðið
áleitnari. Sumir hafa viljað meina
að til sé norrænt velferðarlíkan
sem slái við öðrum velferðarkerf-
um og þá hefur verið spurt hvernig
þetta líkan eiginlega sé? Áhersla á
miðstýrt stofnanakerfi hefur lengi
verið mikil en síðustu þrjá áratugi
hafa sprottið upp hreyfingar sem
andæft hafa sterku stofnanakerfi
og kallað eftir auknu valdi ein-
staklinga yfir daglegu lífi sínu
og tilveru. Evald Krog, formað-
ur samtaka vöðvarýrnunarfólks í
Danmörku, reið á vaðið á áttunda
áratug síðustu aldar þegar sam-
tök hans náðu eyrum þarlendra
stjórnvalda og komu,
fyrst Norðurlandanna, á
notendastýrðu persónu-
legu aðstoðarmannakerfi
(NPA) fyrir fólk með
MND, ALS og aðra vöðva-
rýrnunarsjúkdóma. Á
örfáum árum varð til fyr-
irmyndarkerfi fyrir þenn-
an hóp fólks. Einstakling-
ur sem metinn er með þörf
fyrir sólarhringsaðstoð til
að geta lifað sjálfstæðu
lífi utan stofnana fær fjárveitingu
fyrir minnst fjóra aðstoðarmenn
í fullu starfi. Einstaklingurinn
skipuleggur vaktir þeirra og felur
annaðhvort því sveitarfélagi sem
hann býr í eða einkafyrirtæki að
sjá um umsýslu starfsmannanna.
Hann ræður svo og rekur sína
aðstoðarmenn og þjálfar þá til
starfans.
Nú hafa Danir víkkað út réttinn
til NPA þannig að geðfatl-
aðir og fleiri hópar fatlaðra
geta ráðið sér aðstoðar-
menn. Í Noregi hefur verið
byggt upp öflugt samvinnu-
félag fatlaðra um þjónust-
una og í Svíþjóð var tekið
stórt skref í uppbygginu
aðstoðarmannakerfis með
lögum í miðri bankakreppu
1993. Finnar og Íslending-
ar hafa setið eftir. Hér á
landi hefur um árabil verið
boðið upp á sambræðing þjónustu-
kerfa undir formerkjum tilrauna-
verkefna um notendastýrða aðstoð
sem ekki hefur staðið undir nafni.
Ekkert jafnræði hefur ríkt um það
hverjir fái þjónustuna né hvern-
ig hún er veitt heldur hentistefna.
Núverandi félagsmálaráðherra
hefur sýnt málinu mikinn áhuga
og á ráðstefnu um NPA í Salnum í
Kópavogi á alþjóðadegi fatlaðra 3.
desember sl. skýrði hann frá því að
í janúar nk. hæfist undirbúningur
að lagasetningu sem feli í sér inn-
leiðingu þjónustunnar. Það verði
gert samhliða endurskoðun á lögum
um málefni fatlaðra og lögfestingu
Sáttmála Sameinuðu þjóðanna um
réttindi fatlaðra.
Það að komið verði á fót notenda-
stýrðri persónulegri aðstoð (NPA)
fyrir þá sem þurfa á aðstoðinni
að halda er ekki aðeins viðbót við
velferðarkerfið eða áherslubreyt-
ing heldur grundvallarbreyting.
Réttara væri að tala um byltingu.
Rúmlega 5000 Íslendingar búa nú
á stofnunum eða um 1,6 prósent
þjóðarinnar. Ekki aðeins búa fleiri
hér á landi á stofnunum en annars
staðar heldur býr fólk mun lengur
á stofnunum á Íslandi en á hinum
Norðurlöndunum eða ríflega 40
prósentum lengur. Með NPA getur
fólk búið heima hjá sér með aðstoð,
stundað vinnu, félagslíf og fjöl-
skyldulíf. Þetta er því ekki spurn-
ing um þjónustuform heldur um
mannréttindi og mannhelgi. Um
leið hefst ný sókn í atvinnumálum
á Íslandi því í stað milljarða fjár-
festinga í steypu er fjárfest í þjón-
ustu og vinnuafli. Á næstu tveim-
ur árum er hægt að skapa 1.000 ný
störf til viðbótar þeim störfum sem
flytjast frá stofnunum til einstakl-
inga. Nú þurfum við öll að hugsa
út fyrir rammann. Kreppan gefur
okkur ekki aðeins tækifæri til þess
heldur knýr okkur beinlínis til að
gera það. Allir verða að leggja sitt
af mörkum við uppbyggingu nýs og
betra samfélags. Notendastýrt per-
sónulegt aðstoðarmannakerfi gerir
fólki það kleift og er því grundvöll-
ur að virkari velferð á Íslandi.
Höfundur er formaður
Geðhjálpar.
Ný og virkari velferð
SIGURSTEINN
MÁSSON
Töluverðar líkur eru á því að
umræddar breytingar valdi
óæskilegri og ófyrirséðri
röskun á umsvifum í
hagkerfinu og að skattheimta
verði minni en vænst er.
FINNUR ODDSSON
GUÐRÚN DÖGG
GUÐMUNDSDÓTTIR
JÓHANNA K.
EYJÓLFSDÓTTIR
ST
O
FA
5
3
MÁ
LTÍÐ

MÁN
AÐA
RINS