Vikan - 23.03.1989, Blaðsíða 60

50C5U5KOÐUN
Hvernig stafrófið vaið til
TEXTI:
ÞORSTEINN EGGERTSSON
Dólæti dauðra á
ungum stúlkum...
Talið er að Egyptar hafi smám saman
fundið upp myndletur fyrir rúmlega fimm
þúsund árum. Nokkrum öldum seinna
fúndu Súmerar, sem ekki voru eins þróað-
ir í myndmenntum og Egyptar, upp
fleygletur sitt og tóku upp á því að eigna
hverju tákni ákveðið hljóð. Kannski hafa
tilviljanir ráðið þar einhverju um. Til
dæmis vill svo til að á forn-súmersku
þýddi orðið til bæði ör og líf. Það var lítill
vandi að teikna mynd af ör — en líf var öllu
erfiðara viðfangs. Þess vegna var það tekið
til bragðs að teikna bara mynd af ör og láta
samhengið gefa til kynna hvað um var að
ræða. Meðal Egypta var letrið flóknara en
um leið listrænna og dularfyllra. Það líktist
einna helst myndgátum og varð ekki lesið
nema af kunnáttumönnum sem í flestum
tilfellum voru prestar eða trúspekingar.
Um það bil fjórum öldum fyrir Krist köll-
uðu grískir fornleifafræðingar letrið „híer-
óglífúr" eða „helgirúnir". Allar helstu opin-
berar myndir þessarar merkilegu þjóðar
voru líka trúarlegs eðlis á sinn hátt.
Eftir að tvö ríki á bökkum Nílar (nyrðra
og syðra Egyptaland) sameinuðust í eitt,
um það bil 300 árum fyrir Krist, varð þar
smám saman til menning sem á ekki neina
hliðstæðu í sögunni. Til að byrja með þró-
aðist þar upp ræktunarþjóðfélag sem
krafðist mikilla bollalegginga er ffam liðu
stundir. Menn fóru að veita árstíðunum
meiri og betri athygli til að þróa upp-
skeruna, en það varð til þess að þeir fóru
að gefa gangi himintunglanna gaum og
bjuggu til fúllkomið tímatal. En þótt árinu
væri skipt niður í mánuði og dögunum í
stundir, þá gátu menn ekki séð fyrir um
ferðir vindanna fremur en hægt er í dag.
Þá fóru þeir að velta því fýrir sér að æðri
máttarvöld hlytu að ráða miklu um gang
mála og trúarbrögð fóru að skipta afger-
andi máli í þjóðlífinu. Guðirnir líktust
mönnum á margan hátt en voru þeim þó
æðri. Til dæmis voru þeir eilífir. Þá vakn-
aði sú hugmynd að eilífðarneistinn væri
fyrir hendi í hverri manneskju og við lík-
amlegan dauða færi sálin burt en fyndi sér
síðan annan íverustað. Þess vegna var farið
að búa fólk vel undir framhaldslífið með
flóknum greftrunarsiðum. Og þar kom
myndmálið heldur betur til sögunnar.
Aðrar frumstæðar þjóðir höfðu gert
myndir í sambandi við frjósemi og veiði-
mennsku en nú fóru Egyptar að skera sig
úr í myndgerð sem þjónaði sálum framlið-
inna. Þegar einhver lést voru nokkrir af
hlutum hans látnir fylgja honum í gröfina,
en menn sem áttu miklar eignir gátu auð-
vitað ekki tekið þær allar með sér. Þess
vegna var tekið uppá því að gera myndir af
þeim á veggi grafhýsa. Þær áttu að vera
einskonar útskýringar fýrir guðina sem
tóku á móti sálinni handan grafar og
dauða. Þannig voru t.d. gerðar myndir af
búpeningi og landareign viðkomandi og
reynt að gefa í skyn hvað hann hafði að-
hafst í lifanda lífi og myndi sennilega vilja
fást við í eilífðarheiminum. Sumir menn
voru þekktir fyrir útsjónarsemi í kornrækt,
aðrir höfðu sérstakt dálæti á ungum stúlk-
um og svo mætti lengi telja. Lífehlaupi við-
komandi manns voru því gerð viðeigandi
skil með einskonar myndasögum, líkam-
inn var smurður og settur í sérstaka kistu.
Útfluttir hestar
Með tímanum varð myndmálið á grafar-
veggjum látinna mjög hefðbundið. Ekki
var reynt að hafa myndirnar allt of raun-
sæjar heldur var fyrst og fremst notað
staðlað myndmál sem guðrirnir áttu auð-
velt með að skilja. Til dæmis voru andlit
fólks á þessum myndum oftast í prófíl en
augun sneru beint fram. Axlirnar sneru
líka firam en lendar og fótleggir voru í
prófíl. Jörðin var dökkt strik neðst á hverri
mynd eða myndaseríu og virðingarstaða
manna var túlkuð með stærðinni. Sá látni
gat þannig verið meira en tvöfalt stærri á
mynd er vinnufólk hans. Fjarlægðir voru
ekki táknaðar með því að láta hlutina sýn-
ast minni, heldur var þeim stillt upp í
lausu lofti fyrir ofan jarðlínu. Og til að frá-
sögnin mætti verða sem skýrust, var öllu
rétt og haganlega komið fyrir. Þar með
kom myndbygging fyrst til sögunnar. Áður
en listamennirnir hófu verkið mældu þeir
út myndflötinn og strikuðu láréttar línur
eftir honum. Mikils metinn höfðingi gat
t.d. verið átján línur á hæð ffá gólfi en
þrælarnir hans aðeins sex línur. Þó væru
þrælarnir aðeins hærri í reyndinni þar sem
þeir bogruðu við verk sín.
Litir og útfærsla á þessum myndum fóru
eftir ströngum reglum, en þegar framandi
hlutir komu til sögunnar, s.s. fyrstu tömdu
hestarnir, þá voru þeir teiknaðir og málað-
ir af miklu raunsæi og nákvæmni. En með
tímanum urðu hestarnir líka flatir og ein-
litir.
Þessi þróun tók langan tíma, eða sem
svarar frá landnámstíð íslands til dagsins í
dag og á meðan fengust Egyptar við ýmsar
aðrar tegundir listsköpunar. Leirkerasmíð
var ævaforn iðnaður og seinna kom gler-
list og jafúvel spónlögð húsgögn til sög-
unnar, en öll opinber list var ætluð vald-
höfúm og efnafólki. Þannig má t.d. gera
ráð fyrir að venjulegt vatnsglas úr gleri,
sem hægt er að kaupa í næstu búsáhalda-
verslun fýrir tæplega hálfrar stundar laun
verkamanns í dag, hefði verið það dýrt að
ævilaun margra verkamanna hefðu ekki
nægt til að borga fyrir það fyrir fimm þús-
und árum. Glerið var dýrara en gull og því
var það aðeins í verkahring færustu snill-
inga að fást við gerð þess og handvömm
58 VIKAN 6. TBL. 1989