Heima er bezt - 01.05.1997, Blaðsíða 4

Agœtu lesendur.
Skynjun mannsins er margvísleg og oftast nær miklu
meiri heldur en hann getur gert sér grein fyrir. Mætti
jafnvel segja að hann sé að stórum, ef ekki stærsta hluta,
eitt allsherjar skynjunarfæri. Þarf t.d. ekki annað til að
taka en húðina, sem umlykur allan mannslíkamann. Hún
er öflugt skynfæri, auk þess að vera likamanum til vernd-
ar. Augun sjá, eyrun heyra, húðin nemur og - nefið skynj-
ar lykt.
Öll eru þessi skynfæri okkur afar mikilvæg og
ómissandi ef vel á að vera. Erfitt er að gera upp á milli
þeirra, það hlýtur t.d. að vera nokk-
uð einstaklingsbundið hvern þess-
ara skynjunareiginleika fólk teldi
sig síst geta verið án, væri því gert
að velta vöngum yfir því.
Þó býður mér í grun að ekki
myndu allir setja lyktarskynið í
fyrsta sæti yfir það, sem þeir teldu
sig síst geta misst, hefðu þeir yfir-
leitt eitthvert val um slíkt, sem að
sjálfsögðu er ekki, í öllu venjulegu
a.m.k., en hér í þessum vangaveltum gefum við okkur
þann möguleika.
Ég er ekki viss um að allir hugsi út í það hversu ilmur
spilar í raun geysilega stórt hlutverk í allri okkur tilveru.
Ég þarf ekki að minnast á dýrin, allir vita hversu mjög
þau byggja tilveru sína á góðu lyktarskyni. Og það þykir
held ég, öllum bara sjálfsagt.
Reyndar er lyktarskyn mannsins öllu lélegra en margra
dýra, en engu að síður spilar það stóran þátt í flestu því,
sem við tökum okkur fyrir hendur. Öllu fylgir einhver
ilmur eða lykt.
Tökum til dæmis ilm dags og nætur. Hann er sérstakur
fyrir hvort tveggja, ef að er gáð. Ilmur morgunsins, há-
degisins (innan heimila vegna matargerðar, fyrst og
fremst auðvitað), kaffitímans og kvöldmatarins, í takt við
birtuna. Ilmur skapar stemmingu á heimilum, t.d. hangi-
kjötsilmurinn á jólunum, svo ekki sé nú minnst á eplailm-
inn hér áður fyrr á meðan þau voru aðeins fáanleg á jól-
unum. Til eru þeir, sem enn segjast, áratugum síðar,
muna eplalykt þess tíma og stemminguna sem henni
fylgdi.
Þá má ekki gleyma ilmi vindsins, þ.e. þess, sem hann
a.m.k. færir okkur, svo sem ilm blómanna, rigningarinnar
og nýslegins grass, svo eitthvað sé nefnt. Fólk og ýmsar
þjóðir hafa sinn sérstaka ilm, oft vegna mismunandi
mataræðis getur maður ímyndað sér, auk lífshátta. Og
hvaða sjómaður, a.m.k. fyrri ára, man ekki eftir tjörulykt
í bland við sjávarlyktina? Og svona mætti lengi telja.
Oft er það að einhver sérstakur ilmur vekur upp hjá
okkur tilfinningar eða minningar. Ákveðnar minningar
geta tengst ilmi og jafnvel þó svo að við höfum gleymt
viðkomandi atviki eða sýn, svo árum skipti, þá getur ilm-
urinn, fundinn löngu síðar, kallað fram minninguna á
augabragði. Svo ríkt er samspilið á rnilli ilms og hugar.
Til eru lífverur sem byggja öll sín samskipti á lyktar-
skynjun, t.d. margar maurategundir. Þeir þurfa ekki orð,
tákn eða hljóð. Þeim nægir lykt og lyktarskyn. Þeir gefa
frá sér mismundandi tegundir af lykt, sem þeir síðan
blanda saman innbyrðis á ótal vegu og gefa þannig frá sér
hin margvíslegustu boð og skipanir.
Og kunn er sú staðreynd um dýr, sem ofar teljast í þró-
unarstiganum, að þau merkja sér
yfirráðasvæði með lyktarsterku
þvagi eða sérstökum vökva, svo
önnur aðvífandi dýr fái boð um, í
gegnum lyktarskynið, að þau séu
komin inn á yfirráðasvæði ann-
arra.
Ég nefndi áðan að lyktarskyn
mannsins væri svo sem ekki upp
á marga fiska, miðað við það,
sem eðlilegt er hjá dýrunum.
Kannski er það þess vegna sem hann hefur komið sér upp
þessum gífurlega iðnaði, sem lýtur að ilm- og snyrtivör-
um. Hann skapar bara gervilykt, sem er nægilega sterk til
þess að lítt næm lyktarfæri hans fái skynjað þau. Og ein-
hver hlýtur tilgangurinn að vera með þeirri miklu notkun
ilmefna, sem tíðkuð eru í heiminum í dag. Einhvers kon-
ar boðskipti eru það, skyldi maður ætla, eða dulin arfleifð
frá þeim tíma þegar lyktarfæri mannsins voru næmari og
hann gat nýtt þau meira sér til framdráttar.
Sagt er að á dögum sólkonunganna í Frakklandi hafi
ilmefni verið notuð ótæpilega við hirðir þeirra og þótt
heldur betur fínt. En notkun þeirra þá kann nú að hafa
haft annan og kannski augljósari tilgang, því á þeim tíma
fóru menn sjaldan eða jafnvel aldrei í bað. Þetta hefur því
að öllum líkindum verið nokkuð þægileg lausn, þegar lík-
amslykt vegna viðtekins óhreinlætis, ætlaði menn lifandi
að drepa. Þannig var nú hugsað þá, að því er virðist, svo
lengi sem menn fundu ekki ólyktina, þá var allt í lagi.
En eins og menn vita þá er nú önnur og öllu betri
skikkan komin á hreinlætismál flestra þjóða í dag, svo
ilmefnin þjóna vafalaust öðrum og margþættari tilgangi
nú.
I frægu ljóði eftir Sigurð Þórarinsson, jarðfræðing,
þann kunna textasmið, segir í einni línu: „Birkið ilmaði,
allt var hljótt, yfir oss hvelfdist stjörnunóttT Þarna tengir
þessi Ijóðsnillingur ilm birkisins þeirri mynd, sem hann
er að draga upp og gerir hana þar með mun sterkari og
skýrari en ella hefði verið. Og varla hefur hann gert það
bara svona út í bláinn, því það sagði mér eitt sinn maður,
Framhald á bls. 179
164 Heima er bezt