Heima er bezt - 01.05.1997, Qupperneq 29

bjúg. Gulmöðrute þótti gott við nið-
urfallsýki og sinadrætti. Seyði af
horblöðku var algengt. Það átti að
auka matarlyst og bæta meltingu.
Taldi einn heimildarmanna að af því
væri nafnið dregið þ.e. jurtin héti
horblaðka af því að hún snéri hor-
renglum til betri vegar. Hins vegar
var hvergi að finna jurtaseyði til
megrunar, en slíkar tejurtir myndu
líklega fremur henta nútímafólki en
þær sem virka í gagnstæða átt. Seyði
af geitnaskóf var notað við niður-
gangi og heymulurótarseyði við
harðlífi. Beitilyng var einnig gott við
magakvillum og seyði af fífilrótar-
blöðum var algengt meðal við maga-
bólgum. Te af lokasjóði var drukkið
við gulu og lifrarbólgu. Baldursbrá-
arseyði drukku þeir sem áttu það til
að svitna illa og við móðursýki var
upplagt að drekka te af blómsveip og
blöðum Garðabrúðu. Margt fleira er
að finna í þessum frásögnum, t.d.
seyði af jurtablöndum við ákveðnum
sjúkdómum. Með fylgja reynslusög-
ur um það hvernig jurtaseyðin gerðu
gagn við tilteknar aðstæður. Ymsar
bækur eru til um verkan jurta á lík-
amann en þessar heimildir eru sér-
stakar á þann hátt að þær sýna hvern-
ig menn raunverulega notuðu jurtirn-
ar í hversdagslífinu á fyrstu áratug-
um tuttugustu aldar. Og liggur í
mörgum tilfellum löng reynsla kyn-
slóðanna að baki sem ekki skyldi
vanmeta að óreyndu.
Kryddjurtir
Það er skrýtið hvað Islendingar
höfðu lítið lag á því að nota ágætar
kryddjurtir eins og t.d. blóðberg,
birki og lyngtegundir sem vaxa hér
villtar út um víðan völl til að krydda
mat. Nú hafa margir gaman að því að
sveipa grilllærin sín þessum íslensku
kryddjurtum, en það er afar stutt síð-
an að það byrjaði. Og að sjálfsögðu
til komið vegna þess að menn sáu að
svona var gert í útlöndum. Aður en
okkur datt til hugar að krydda kjöt
með blóðberginu á næsta mel voru
víðast komnir baukar með timian,
eða blóðbergi frá útlöndum, upp í
eldhúshillur. Og um daginn þegar ég
var búin með birkilaufið mitt frá síð-
asta sumri og ætlaði að kaupa birki-
lauf í te þá komst ég að því að í
heilsubúðum fékkst aðeins innflutt
birkilauf. Eins og við eigum ekki nóg
af slíku.
íslenskt alþýðufólk virðist litið hafa
haft áhuga á jurtakryddnotkun í eldri
tíð, súr mysa var þeirra höfuðkrydd í
matartilveruna. í elstu íslensku mat-
reiðslubókinni, vasakverinu frá 1800,
sem ég hef skrifað hér um áður er
mikið um krydd í uppskriftunum, þ.e.
í þeim réttum sem ætlaðir eru fyrir-
fólki. Sem dæmi má nefna að eftirfar-
andi kryddi er mælt með í blóðmör:
Söxuðum kerfil, blóðbergi, steyttum
pipar, negulnöglum og rauðum lauk.
Á þessum tíma þekktu hérlendir höfð-
Gömul gáta
Sat ég í sólskins brekku
sá ég á mína
hvar hún tók að gína
rauð að neðan
loðin ofan
hún þarf þeirra tóla við
sem hanga við karlmanns hlið.
ddn Dum/ nyfV) qv ji) .m/tuij iua uijoj iiuoAjq :jday
ingjar alls konar krydd og fylgdu
mjög útlendri tísku í mat. Upp úr
miðri 18. öld segir Eggert Olafsson
það nýmæli um háttu íslenskra höfð-
ingja að á Alþingi neyti þeir margrétt-
aðra máltíða með sykri og kryddi og
dýrum vínum.
En þessi sælkeralifnaður heldri
manna virðist ekki hafa skilað sér út
til almennings, enda nánast bannað
að nota vasakverið sem heimild um
fæði alþýðufólks á íslandi. Hvað
krydd varðar þá svöruðu heimildar-
menn þjóðháttadeildar víðs vegar að
á landinu - langflestir uppaldir í sveit
- spurningum um kryddnotkun fyrir
10 árum síðan og miðuðu yfirleitt
við þrjá fyrstu áratugi aldarinnar. í
ljós kom að í byrjun aldar var al-
gengt að menn hefðu ekki önnur
krydd í sveitum en salt, pipar og
lauk. Það sem annars þekktist og var
smám saman að verða algengt á
þessum tíma var lárviðarlauf, karrý,
múskat, negulnaglar, kanell, kar-
demommur og allrahanda. Islenskar
jurtir voru að vísu töluvert notaðar í
súpur, grauta og jafninga og þó sér-
staklega í te, en lítið beinlínis sem
krydd. Helst var það kúmenið sem
fyrirfannst í eldhússkápum í þessum
tilgangi. Það var notað til að krydda
með kaffi, „kúmenkaffi," brennivín
og ýmis konar brauð, t.d. kleinur,
lummur og pönnukökur. Kúmenið er
svo sem ekki gamalt á Islandi en þó
nógu gamalt til að hafa öðlast hér ís-
lenskan þegnrétt. Vísi-Gísli á Hlíðar-
enda í Fljótshlíð er talinn hafa byrjað
að rækta það á 17. öld og þaðan
breiddist það út. Þá var hvannarót
einnig notuð til að krydda brennivín.
En í þessum heimildum voru engin
dæmi þess að innlendar laufjurtir
væru notaðar til að bragðbæta með
kjöt- og fiskrétti. Þetta hefur verið að
breytast undanfarið og nú eru ís-
lensk jurtakrydd konrin á markað í
hentugum umbúðum, að sjálfsögðu
öðrum kryddum ómengaðri og ljúf-
fengari eins og mörgum finnst nú um
allt sem frá íslenskri náttúru kemur.
gJSfl
Heima er bezt 189