Heima er bezt - 01.05.1997, Page 25

vörugrasaferðum. Grösin voru
þurrkuð fljótlega eftir að menn
komu úr ferðinni, síðan „vinsuð“,
þ.e. hrist úr þeim mesta ruslið, og að
lokum „tínd“ en svo var tekið til
orða um að fullhreinsa þau. Væri
mikið af grösum voru þau borin á
harðvöll í þurru, helst sólskini, og
snúið með hrífum. En yfirleitt voru
þau breidd til þerris úti á yfir-
breiðslustriga og síðan vinsuð og
tínd, eftir því sem tími vannst til, en
oftast ekki „fulltínd“ fyrr en matreitt
var úr þeirn. Þá var hellt vatni yfir
grösin og þau síðan hreinsuð blað
fyrir blað. Sums staðar voru þau
byrgð í sjóðandi vatni dálitla stund
áður en þau voru tínd og var það
kallað að „kæfa“ þau. Ótíndur
grasamatur þótti hið versta óæti og af
slíku mun líkingin dregin þegar talað
er um „ótínda glæpamenn.“
I byrjun 20. aldar voru grös víða
söxuð í brauð og grauta. Það var gert
með grasajárni, í grasatrogi eða
grasastokk. Stundum voru
þau „snöruð“ en þá var
hellt sjóðandi vatni á grös-
in og þau síðan snúin og
slitin með höndunum.
Svipaðir réttir voru
gerðir úr grösum alls stað-
ar þar sem þau voru notuð
þó að nokkur tilbrigði
væru vissulega við þá. Al-
gengt var að menn drykkju
grasavatn, eða grasate, sér-
staklega við slæmsku í
maga eða brjóstverkjum.
Venjulegur grasagrautur
var yfirleitt úr vatni og ákastið mjöl
og grös. „Grasalím“ eða „grasa-
hlaup“ var eingöngu úr vatni og
grösum og soðið þar til allt hljóp vel
saman. Grasalím þótti yfirleitt sultar-
matur. Grasamjólk, grös, sykruð og
soðin í mjólk þótti hins vegar hnoss-
gæti og sama er að segja um grasa-
ysting, en þá var grasamjólkin hleypt
með sýru eða kæsi og oftast seydd
dálítið.
Fjallagrös voru mikið notuð í blóð-
mör sem þótti geymast betur þannig.
Frostaveturinn 1918 botnfraus í
bara höfð heil. Þau voru soðin,
harðhnoðuð upp í rúgmjöl með sýru
eða súrdeigsklípu og brauðin síðan
seydd lengi. Þá þekktist grasaflat-
brauð og grasasoðbrauð en rúg-
brauðin voru langalgengust.
A fyrri heimsstyrjaldarárunum kom
síðasti verulegi fjörkippunnn í fjalla-
grasanotun hér, sökum skorts og
skömmtunar á þeim árum. Og á síð-
ustu árum hefur aukist að menn noti
grös vegna áhuga á náttúrulækning-
um. Einhveijir hafa haft vinnu af því
að safna grösum og verka þau til sölu
og farið er að framleiða og selja
heilsuvörur úr fjallagrösum. Er það
seinna en von var því að Islendingar
hafa lengi notað íjallagrös til lækn-
inga. Sérstaklega þótti og þykir seyði
af þeinr gott við hvers konar kvefþest-
urn og meltingartruflunum. Rann-
sóknir sem gerðar hafa verið á ljalla-
grösum nýlega benda til að efni í
þeim séu styrkjandi fyrir ónæmiskerf-
ið og hemji jafnvel orsakaþætti ým-
issa öndunarfæra- og bólgu-
sjúkdóma. Vegna þess hve
lengi grösin eru að vaxa hafa
þau tilhneigingu til að safha í
sig blýi úr lofti og vatni og
jafnvel geislavirkni. Vænta
má að slík mengun sé í lág-
marki hér miðað við ná-
grannalönd þannig að ís-
lensku fjallagrösin gætu hæg-
lega orðið okkur drjúg tekju-
lind þegar fram í sækir ef svo
skyldi nú fara að rannsóknir
eigi eftir að leiða hollustu
þeirra enn ffekar í ljós.
Hvönn
I gamla daga fóru menn á rótafjall
og tóku rætur til matar. Rót af
hvönn, og reyndar fleiri rætur, voru
töluvert borðaðar hér í fyrri tíð og
eru rætur verðlagðar með öðrum
matvælum í gömlum verðskrám
Rótarferðir voru famar snemma á
vorin, eða seint á haustin. Ef farið var
á vorin varð að taka rótina áður en
hún fór að lifna verulega því að eftir
það verður hún römm. En hvannaræt-
ur geta verið sætar eða rammar og allt
Fjallagrös.
Gamlar
könnur.
Kúmen var oft notað í brauð, t.d.
kleinur, lummur og pönnukökur og
jafnvel laufabrauð.
sýrutunnum í Bjarneyjum og allt
slátur eyðilagðist þar nema grasa-
slátrið. Þvílíkar sögur segja menn af
geymsluþoli grasamatar.
Þar sem grös voru tekin, voru þau
alls staðar notuð í rúgbrauð og þóttu
grasabrauð hnossgæti, sætari, mýkri
og geymsluþolnari en önnur brauð.
Aldrei voru grös möluð í brauð,
heldur söxuð eða snöruð og stundum
Heimaerbezt 185