Heima er bezt - 01.05.1997, Blaðsíða 28

lok síðustu aldar að sveppir væru
tíndir og steiktir nýir í smjöri á
pönnu, eða á glóð. Dæmi var
um ætisveppamatreiðslu frá
Vestfjörðum, þar sem hús-
móðirin hafði lært í Dan-
mörku, og á Sauðafelli í
Dölum voru merarostar
steiktir í feiti og sykraðir,
borðaðir á sumrin á fyrra hluta
20. aldar. En langflestir könnuð-
ust alls ekki við að sveppir væru
nýttir.
Þegar þessar gömlu heimildir eru
skoðaðar glyttir samt í íslenska
svepparétti, þ.e. súrkryddaða sveppa-
grautinn sem Eggert fékk í Skaga-
firði og Bjöm Halldórsson segir
einnig frá. Hér má nefna að bæði í
Póllandi og Rússlandi eru ffá gamalli
tíð súrir sveppajafningar, sýrðir með
súrum rjóma eða súrkáli og súrum
ijóma. Þá hefur greinilega tíðkast
eitthvað að súrsa sveppi hér, mar-
íneraðir sveppir kallast svipaður mat-
ur í dag. Munurinn er sá að edik er
notað í staðinn íyrir mjólkursýruna
sem var allsheijargagn við matreiðslu
og matargeymslu á Islandi um aldir.
Jurtaseyði
Fyrir daga kaffi- og tedrykkju voru
heitir drykkir innlendir helst flóuð
mjólk og jurtaseyði. Og þeir héldu
áfram að ylja landanum þó að
drykkjaúrvalið yrði meira. Kaffi og
útlent te flytjast hingað fyrst á 18.
öld og súkkulaði er einnig farið að
sjást á borðum heldra fólks í lok ald-
arinnar. Te virðist hafa verið algeng-
ara en kaffi til að byrja með en svo
náði kaffi algerlega yfirhöndinni
þannig að um síðustu aldamót var
sjaldgæft að útlendu tei brygði fyrir
á íslenskum heimilum.
I 18. aldar heimild er sagt frá því
að prestar nokkrir í Barðastrandar-
sýslu brenni einiber líkt og kaffi-
baunir og sjóði af drykk sem mönn-
um verði gott af einkum þeim sem
hafa þykkt blóð og séu brjóstveikir.
Munur sé á áhrifum drykkjarins eftir
aldri berjanna. Aldin á fyrsta ári séu
Islensk kaffikanna á byggðasafninu
að Reykjum í Hrútafirði.
kraftmest en aldin á þriðja ári sætust
og ljúffengust. Eggert Ólafsson mæl-
ir reyndar með þessum drykk í stað-
inn fyrir kaffi og segir í Búnaðar-
bálki þar sem hann yrkir háðulega
um kaffi, kallar það kolamylsnusaup:
„Af einirberjum betri drykk bý ég
sem hefur sama skikk“. Þrátt fyrir
þetta var Eggert einn af fyrstu ís-
lensku kaffimönnunum og kaffi-
kvörnin hans er elsta kaffiamboð
sem til er á Þjóðminjasafninu. Víðar
er getið um drykki af eini, til dæmis
drekka menn einite í Öxarfirði og á
Skógarströnd í lok síðustu aldar. í
ársbyrjun 1969 var send spurninga-
skrá um lækingajurtir út frá þjóð-
háttadeild Þjóðminjasafns til eldra
fólks. Þar var meðal annars spurt um
seyðisgerð af íslenskum jurtum.
Fram kom að á nokkrum stöðum lög-
uðu menn te af einibarri og þótti það
gott við ýmsum kvillum, t.d. aflleysi,
liðverkjum og bjúg. Meðal annars
sagði einn heimildarmanna frá því að
einite hefði verið drukkið daglega í
staðinn iyrir kaffi á heimili þar sem
hann þekkti til. Flestir sem svöruðu
þessari spumingaskrá
miðuðu frásagnir sínar
við fyrstu áratugi aldarinnar.
I sveitum á þeim tíma var
jurtum víða safnað á sumrin
og þær þurrkaðar og geymdar,
bæði til að eiga í te til hversdags-
drykkju og einnig til lækninga.
Heldur fleiri virtust nota orðið te
um þessa innlendu jurtadrykki en
seyði. Ef hægt var að finna ein-
hvern mun á merkingu þessara
orða var það helst að seyði
merkti fremur drykk sem soðinn
var í lækningaskyni, en til venju-
legrar hressingar. Þetta tvennt var
þó oft sameinað.
Algengasta hversdagsteið var úr
blóðbergi, vallhumli, rjúpnalaufi og
ljónslappa. Ýmist var þessum teg-
undum blandað saman, tveimur,
þremur, jafnvel öllum, eða þær voru
notaðar hver fyrir sig. Þær höfðu
allar sína hollustueiginleika að því
fólk taldi. Blóðbergste þótti t.d. al-
mennt blóðaukandi, en þar að auki
átti það að vera gott við niðurfalls-
sýki, harðlífi, svefnleysi og brjóst-
veiki. Blóðberg, og reyndar fleiri
jurtir, voru oft notaðar til að krydda
súra mysu sem var blönduð til
drykkjar. T.d. var það siður í Álfta-
veri fram yfir síðustu aldamót, og
þótti mikil drykkjarbót, að þurrka
blóðberg á sumrin, og láta í gisinn
poka út í sýruna sem geymd var til
vetrarins.
Ljónslappate var sérstaklega gott
við hálsbólgum og kvefi, rjúpnalauf
við innantökum og slæmsku í maga,
einkum þegar því fylgdi niðurgangur
og vallhumall við hósta og vökva-
söfnun. Þessar jurtir, að fráteknum
vallhumlinum eru sennilega ennþá
algengustu tejurtirnar hérlendis, því
að töluvert er um að þær séu tíndar í
þessu skyni. En langtum fleiri jurtir
voru brúkaðar til seyðisgerðar í
gamla daga. Fjallagrasate þekkja
flestir sem komnir eru á miðjan ald-
ur, en það mun lang oftast hafa verið
notað til að bæta kvilla í öndunarfær-
um og meltingu. Þá var seyði af birki
og fjalldrapalaufi notað til að lækna
188 Heima er bezt