Heima er bezt - 01.05.1997, Blaðsíða 26

þar á milli. Sumir sögðu
að rætur hvanna sem
yxu undan sól væru
sætar en ef hvönnin óx
á móti sól áttu þær
að verða rammar.
Hvannarætur voru
teknar í vetrarforða
á haustin, t.d. í Mý-
vatnssveit og á
Austur- og Suður-
landi. Á 18. öld
fóru Skaftfellingar
hópum saman á
rótafjall að Fjalla-
baki. Menn höfðu
með sér rótapoka
og grefla í ferðim-
ar, en rótagrefill er
flatur jámbroddur
neðan í tréskafti.
Með greflinum var
losað í kringum rót-
ina, henni kippt upp og njólinn skor-
inn af. Áberandi er hvað meira er af
heimildum um rótaferðir fra S- og S-
Austurlandi og virðast þær leggjast
þar seinna af en annars staðar á land-
inu og ýmis ömefni þar tengjast róta-
töku. Rótagröf heitir t.d í túninu á
Lækjabotnum í Rangárvallasýslu. Þar
munu rætur hafa verið grafnar til
geymslu áður fyrr. Rótarstaðir heita á
Kerlingadalsafrétti í Mýrdal.
Iðulega voru nýjar rætur borðaðar
hráar með harðfiski og smjöri eða
tólg eða bara einar líkt og ávextir. Þær
voru geymdar á svipaðan hátt og aðrir
rótarávextir, stundum grafnar í jörð í
heyi eða moði, eða hafðar í köldu
vatni ef lítið þurfti að geyma. Á Hom-
ströndum vom þær settar í súr eins og
stönglamir. Nýjar hvannarætur þóttu
prýðismeðal við kvefi og flensu.
Algengt var að taka lítið eitt af
hvannarótum til að leggja í brennivín
á sama hátt og einiber og kúmen.
Það tíðkaðist langt fram á þessa öld.
Eins tóku menn rætur og átu, ef þær
urðu á vegi þeirra, en skipulagðar
rótaferðir eru nánast úr sögunni um
aldamót. Þó var ekki lengra síðan en
svo að margir þeirra sem skrifuðu
þjóðháttadeildinni á sjöunda áratugn-
Brennivínsflaska. Hvannarót
og kúmen notuðu menn til að
krydda brennivín.
Fífilrótarblöð. Seyði
af þeim var drukkið
við magabólgum.
\ 1
—
—
m
Trog voru notuð til margs á íslensk-
um heimilum. Menn „ vinsuðu, “
„ tíndu “ og söxuðu fjallagrös gjarnan
í trogum.
um heyrðu gamalt fólk segja frá róta-
ferðum og rótaverkun. Þetta höfðu
stundum verið ævintýraferðir og
jafnvel borið við að útilegumenn
sýndu sig eins og í grasaferðum.
Notkun á hvönnum til manneldis
virðist vera hér jafngömul byggðinni.
Landnámsmenn þekktu hvannanytjar
frá heimahögum sínum í Noregi en
hvanngarðar eru nefndir í elstu
norskum lögum og hvönn virðist
hafa verið verslunarvara þar á torg-
um. I íslensku þjóðveldislögunum er
lagt bann við því að menn taki
hvannir í annarra landi. Hvönn var
flutt heim að
bæjum í hvann-
garða og sér
þeirra víða enn-
þá stað t.d. á
e y ð i b ý 1 u m .
Sums staðar
eins og t.d. á
Hornströndum
var slíkt óþarfi,
villta hvönn var
hvarvetna hægt
að taka. Fræg er
sagan um það
þegar þeir fóst-
bræður Þorgeir
Hávarsson og
Þormóður Kol-
brúnarskáld voru að hvannskurði í
Hornbjargi og aur skreið undan fót-
um kappans Þorgeirs. Hann féll en
náði taki á hvönn í bjarginu og hékk
þar lengi dags því að hetjur biðja
ekki um hjálp. Þormóð fór að lengja
eftir fóstbróður sínum og kallaði
niður til hans hvort hann hefði ekki
fengið nógar hvannir. „Þorgeir svar-
ar þá með óskelfdri röddu og ótta-
lausu brjósti: „Ég ætla,“ segir hann,
„að ég hafi þá nógar, að þessi er
uppi, er ég held um.“
Stönglar hvanna voru etnir ekki
síður en ræturnar. Þeir voru teknir
áður en þeir fóru að tréna og etnir
hráir með smjöri eða öðrum mat.
Stönglar og blöð voru einnig höfð í
súpur og grauta og jafhvel blandað í
rabbabara þegar soðin var sulta.
Kemur þá þægilegur kryddkeimur af
sultunni. Þar sem mikil hvannatekja
var, eins og til dæmis á Hornströnd-
um, voru stönglamir soðnir og settir
í súr. Hvannir voru líka saxaðar
ósoðnar saman við súr eða skyr, líkt
og oft var gert við gulrófúkál. Það
hét hvannasúr.
Víða erlendis eru hvannaleggir
notaðir í mat og þykja hnossgæti.
Smátt skorna, sykraða hvannastöngla
má t.d. sums staðar fá í sælgætisbúð-
um. Þá er hvönn notuð til að krydda
líkjöra eins og t.d. Benedictine og
Chartreuse. Lítið eimir nú eftir af
hinni gömlu hvannanotkun Islend-
186 Heima er bezt