Heima er bezt - 01.05.1997, Blaðsíða 24

Hallgerður Gísladóttir:
ISLENSKAR
JURTIR
Nú fer í hönd sá tími þeg-
ar menn nýta gróður
jarðarinnar sér til smekk-
bætis og heilsueflingar, en
áhugi á slíku hefur farið
mikið í vöxt á siðustu
Ó þú eilifi grasagrautur
á Grenjaðarstað sem aldrei þrýtur
leiðist mér oft að lepja þig
loksins held ég þú drepir mig
árum. Innlendar jurtir
hafa alla tíð verið teknar
til manneldis í einhverjum
mœli og hér á eftir fara
nokkur dœmi um slíkt.
Ó þú eilífi grasagrautur
> trúlega lítið er minnst á
([_)) Qallagrös í elstu heimildum
kN okkar miðað við hve mikil-
væg þau urðu í mataræði Islendinga
síðar. í löggjöf eru þau ekki nefnd
fyrr en í Jónsbók frá lokum 13. aldar,
svo að nokkuð öruggt sé. Eini stað-
urinn þar sem þeirra virðist getið í
fornsögum er í Fljótsdælu, en hún er
talin vera skrifuð nálægt 1500. Lík-
legt er þó að þau hafi verið tekin hér
frá fyrstu tíð. í Noregi voru þau t.d.
höfð í brauð á miðöldum og nýtt af
og til þegar að kreppti allt fram á 20.
öld, þannig að sennilega hafa land-
námsmenn kunnað að grasa
sér til matar þegar þeir
komu hingað.
Þegar kemur fram á 18.
öld fer að sjást meira um
ijallagrös í íslenskum heimild-
um. Upplýsingarmenn 18. aldar rit-
uðu t.d. töluvert um þau og hvöttu
menn til neyslu þeirra. Fjallagrasa-
grautar voru daglega á borðum
margra á þessum tíma, einkum fyrir
norðan og austan, en þar hefur grasa-
tekja jafnan verið mest. Sums staðar
var einhvers konar grasa-
matur í hverri máltíð
dagsins fram yfir síðustu
aldamót, og þótti sumum nóg
um. Um það vitnar eftirfarandi
húsgangur:
í Móðuharðindunum dóu fjallagrös
út um allt land og þraut alveg í nokk-
ur ár. Taldi Sveinn Pálsson að heilsu-
leysi, einkum brjóstveiki sem jókst í
kjölfar móðuharðindanna gæti átt rót
sína að rekja til fjallagrasaleysisins. í
byrjun 19. aldar jókst grasatekja svo
verulega. í sóknarlýsingu Garðssókn-
ar í Kelduhverfi 1839 segir á þessa
leið:
A skipleysisárunum 1808-1810
safnaðist svo mikill fólksfjöldi á
Reykjaheiði til grasatekju, að hún
örtíndist hlað jýrir blað og hefur síð-
an aldrei náð sér aftur.
Fram undir aldamót fór víða margt
fólk saman til grasa á vorin í eina til
tvær vikur. Slógu menn þá upp tjöld-
um og lágu við, tíndu grös á nótt-
unni, en sváfu á daginn. Þessar ferðir
voru oft hinar mestu ævintýraferðir
og eru margar sögur um ástafar og
útilegumenn tengdar grasaferðum.
í byrjun aldar voru ijallagrös tölu-
vert notuð á íslenskum sveitaheimil-
um, t.d. mikið um norðan og austan-
vert landið en þó minnst í Eyjafirði.
Vestanlands voru fjallagrös helst tek-
in í Borgarfirði, Dölum, Barða-
strandarsýslum og á Ströndum, en
lítið í ísafjarðarsýslum. Sunnlending-
ar voru þá að mestu hættir að fara til
grasa.
Löngum grasaferðum mun hafa
verið hætt að mestu á síðustu áratug-
um 19. aldar en í byrjun þeirrar 20.
var algengast að fara dags- eða sólar-
hringsferðir. Þær voru kallaðar
„skottuferðir“ til aðgreiningar frá al-
184 Heima er bezt