Skírnir - 01.04.1917, Síða 61

168 Jón Stefánsson. [Sklrnir
það fólst í skjóli hugsunarleýsis eða tízku — finna þaðr
þótt það dyldist í skjóli lagaforms eða trúarforms. Hann
fekk ást á því ljósi, sem finnur og færir okkur sannleik-
ann; honum vildi hann þjóna. Undir þessu merki hóf
Jón St. sína sögugerð og ritstarf. Eigi duldist honum, að-
vandi væri að fylgja því merki, þangað mundi skeytum
verða beint. — A öllum tímum og í hverju þjóðfélagi,
stóru eða smáu, eru þau bönd meira og minna sterk, sem
venjur, arfgengar skoðanir og ytra form hafa bundið svo
fast, að dofnað er undan. Og liafi einhver næmleik till
að hugsa um þau, efast um nauðsyn þeirra, hreyfa við
þeim, losa þau, þá logar sársaukinn upp. Hvað veldur
sársaukanum? Sá, sem er að leysa? eða böndin, sem>
eru að losna?*1) —
Jón Stefánsson var kominn hátt á fertugsaldur, þeg-
ar hann fór að skrifa sögur. Er þvi undrunarverðara,.
hve mikið ber á eld- og ástriðumagni í sögunum. Sýnir
það ljósast þörf höfundarins til þess að opna barminn.
-----»Að eg fór að skrifa sögur«, segir hann, »kom af
þvi, hvað í odda skarst milli mín og mannfélagsins. I
lruga mínum var uppreisn og ólga gegn ýrnsum kreddum,.
og þá brauzt rithöfundarþráin fram. En liún hafði fylgt
mér frá æsku án þess eg næði tökum á né fengi ákveðna
stefnu. Ósjálfrátt varð söguformið hendi nær en ritgerð-
arsniðið«.
-----Fyrsta bókin, »Ofan úr sveitum«, fjórar smá-
sögur, kom út árið 1894. Fekk hún mjög misjafna dóma
í blöðunum og mætti sumstaðar beinlínis andróðri meðal
alþýðu. Þótti berlega tekið á hjónabandsmeinum og sveit-
arslúðri og anda kalt til kirkju og klerka. Frumsmíða-
blær var á sögunum og gætti um of erlendra áhrifa í
formi og efnismeðferð. En þó augljós listatök í lýsingum.
og umbótahugsun í anda sagnanna,
Hæsta bókin, »Upp við fossa*, kom út 1902. Fjallar
liún að miklu leyti um samskonar hugsunarefni og fyrrá
') Úr ræðu fluttri við útför Jóns Stefánssonar.
Þ. S.