Heimilisblaðið - 01.09.1974, Blaðsíða 4

nóttunni. Jafnvel um miðnæturskeið ætti að
vera dagbjart. Raunverulega ætti jörðin að vera
glóandi heit bæði nótt og dag!
Hvernig kornst hann nú að þessari niður-
stöðu? Jú, við skulum ímynda okkur himin-
geiminn sem geysistóra, hola kúlu, milljarði
kílómetra í þvermál, með jörðina í miðju og
stjörnur allsstaðar umhverfis hana innan í
kúlunni. Birta frá óteljandi stjörnum myndi
komast til jarðarinnar, en Jreim mun fjær sem
þær væru, þeim mun daufari yrði sú birta.
Hinsvegar kæmi það á móti, að þeirn mun fjær
sem stjömumar væru, þeim mun fíeiri væru
þær, scm birtuna veittu. í rauninni vnvndi
fjöldi stjarnanna aukast meira að tiltölu (rétt
eins og umrnál kúlunnar vex í hlutfalli við
radíus) við fjarlægðina. Með öðrunr orðurn:
Því fjær sem birtugjafinn var, þeim mun sterk-
ara væri birtan frá þeim samanlögðum. Þá
skipti ekki máli, þótt einstæðar stjörnur bæru
veika birtu, aðeins ef fjöldi þeirra væri nógu
mikill — ]>á ætti jörðin í miðju þessa alls að
Ijóma í þessu skini bæði dag og nótt.
En því er þessu þá ekki þannig varið? Hvers
vegna er himinn dimmur um nætur? Olbers
var þeirrar skoðunar, að úti í himingeimnum
hlvtu að vera ósýnilegar stjömuþokur, sem
sygju upp næstum alla birtuna. Aðrir stjörnu-
fræðingar voru samt ekki ánægðir með þessa
skýringu, og vandamálið varð þekkt undir nafn-
inu Olbers-mótsögnin.
í heila öld reyndu stjarnfræðingar að leysa
gátuna. En þegar 16 árum eftir að Olbers hafði
varpað spumingunni fram, munaði minnstu að
hið rétta svar væri fengið. Það var bara enginn,
sem í þá daga skildi þýðingu þess, sem austur-
ríski starðfræðingúrinn Christian Doppler
^erði árið 1842.
Hann uppgötvaði hrirbæri, sem eftir hans
daga hefur hlotið nafnið Doppler-verkunin.
Standi maður við járnbrautarteina þegar lestin
nálgast, heyrir rnaður flautið í eimreiðinni sem
háan tón, en þegar lestin hefur farið framhjá,
hljómar tónninn lægra. Skýringin er sú, að
þegar lestin kemur nær og á mikilli ferð, skvnj-
ar maður hljóðbylgjurnar sem svo, að þær
„Jirýstist saman“, sem sagt verði styttri. Og því
styttri sem þær verða, þeim mun hærri verður
tónninn. Og öfugt — þegar lestin fjarlægist,
er senr teygist úr hljóðbvlgjunum, og þess vegna
verður tónninn lægri.
Doppler-verkunin gildir einnig um birtu.
Ef ljósbylgjurnar koma frá hlut sem fjarlægist
okkur, virka þær sem þær verði lengri. En nálg-
ist hluturinn, verða ljósbylgjurnar stv’ttri. Þetta
má sjá í litrófi ljóssins. Ljósbylgjurnar eru
lengri (og veikari) í rauðum hluta ljósrófsins
og sh'ttri í hinum útfjólubláa. Birta þess hlutar
sem fjarlægist okkur, hefur því tilhneigingu til
að hverfa yfir í hinn rauða hluta ljósrófsins.
Þetta gaf stjarnfræðingum ]xí hugmynd, að
veikur roði himinhnattar benti til þess, að hann
væri að fjarlægjast okkur.
Einn þeirra stjarnfræðinga, sem á þessari
öld tók sér fvrir hendur að rannsaka Olbers-
mótsögnina, var Edwin Hubble frá stjömu-
rannsóknarstöðinni Mount Wilson í Kali'
forniu. Með hinum einstaklega nákvæmú mæli'
tækjum, sem hann hafði yfir að ráða, gat
hann sannprófað rauðan bjarma frá þeirri birtu
sem fjarlægar galaskir senda frá sér. Það gat
ekki þýtt nema eitt: að þær ljósbylgjur sem
um var að ræða voru „tevgðar" — sem þvddi
það, að hinar voldugu stjörnuhvirfingar í fjat-
lægum geimnum voru á leið burt frá okkiú
með geysilegum hraða. Gat þetta nú raun'
verulega verið satt? Hubble hélt rannsóknum
sínum áfram og varð æ meira viss í sinni sök-
Hann komst að raun um, að eftir þ\n sem hann
sá lengra út í geiminn, þeim mun rauðleitara
varð stjarnljósið. Það sýndi beinlínis það, að
hinar fjarlægu galaksir fjarlægðust jörðina þv'>
hraðar sem þær fjarlægðust meir — það jókst
stöðugt í hlutfalli hvað við annað.
Hubble dró af þessu þá álvktun, að alheim'
urinn væri í stöðugri þenslu. Allir hlutir fjaf'
lægðust alla hluti í allar áttir! Aðrir stjörnú
fræðingar viðurkenndu niðurstöður lians, og
kenningin um útþenslu himingeimsins varS
ein af undirstöðum stjarnfræðisögunnar.
Eftir þessa tímamóta-uppgöt\run var loksins
búið að finna svar við mótsögn Olbers. Það er
HEIMILISBLAÐlP

128