Nýjar kvöldvökur - 01.01.1934, Blaðsíða 46

40
NÝJAR KVÖLDVÖKUR
að plönturnar geti framleitt efni þessi,
sykur og mjölvi, þurfa þær að vera
grænar, en græna litinn fá þær af ara-
grúa örsmárra korna, sem lituð eru af
efni því, sem laufgræna nefnist. Einnig
þurfa þær að vera í birtu. Birtan veitir
þeim orku til að leysa sundur efni og
sameina önnur ný. Engar aðrar líf-
verur á jörðunni geta breytt ólífrænum
efnum i önnur lífræn, og má því með
sanni segja, að grænu plönturnar séu
undirstaða alls annars lífs á jörðunni.
Ekki neyta plönturnar samstundis alls
þess, er þær afla, heldur geyma nokkuð
af því til síðari tíma, eða þær safna þvi
fyrir í fræ sin, svo að þau hafi nokkurt
nesti til fyrstu starfa sinna. Þessi forði
er það, sem vér menn einkum sækjumst
eftir og gerir plönturnar svo verðmætar
fyrir oss. Á það sérstaklega við um
þenna flokk nytjaplantnanna, er hér um
ræðir, brauðplönturnar.
Svo má heita að allar þjóðir þekki
brauð og korn, og víða um lönd er það
aðalfæðutegund manna, svo að víða hefir
brauð fengið sömu merkingu í máli og
viðurværi almennt. Þannig hefir það
einnig orðið í máli okkar íslendinga, og
höfum við þó alt fram á síðustu öld verið
mjög lítt brauðetandi þjóð.
Merkustu korntegundirnar eru: rúgur,
hveiti, hygg, hafrar, maís og hrísgrjón,
en auk þeirra má nefna hirsi, negrahirsi,
blóðhirsi og dúrra. Tegundir þær, sem
nú eru nefndar, eru allar af grasættinni.
En af merkum mjölvisplöntum annara
ætta má nefna: bókhveiti og sagopálma.
Skal nú snúið að lýsingu einstakra teg-
unda.
a. Rúgur (Secale cereale).
Rúgurinn, sú korntegund, sem vér ís-
lendingar neytum mest af, telst til ax-
grasanna. Smáöx hans eru tvíblóma og
stendur aðeins eitt þeirra við hvern lið
á axleggnum (axhelmunni). Axagnirnar
eru yddar, og neðri blómögnin er teygð
út í langa týtu. Kornin eru löng og frem-
ur mjó og eru laustengd við blómagnirn-
ar, falla þau því auðveldlega úr axinu.
Rúgurinn getur naumast frævað sig
sjálfur, en þegar æxlunarblöð hans fræfl-
ar og frævur, eru fullþroska, vaxa hvort-
tveggju út úr axinu, og grípur þá vind-
urinn frjóduftið og þyrlar því yfir akr-
ana. Er frjómergðin svo mikil, að engu
er líkara en að laust ský svífi þá yfir
ökrunum. Þetta gerist þó því aðeins, að
veður sé gott, annars opnast blómin ekki.
Eru því góðviðri um frævunartímann
harðla mikilvæg fyrir rúguppskeruna.
Getur hún oft brugðizt stórkostlega, ef
veður er óhagstætt um þær mundir, sem
frævunin fer fram.
Rúgur vex nú hvergi villtur, en í mið-
jarðarhafslöndunum og vesturhluta Asíu,
allt austur í Vestur-Persíu og Kákasus-
lönd vex skyld plöntutegund, sem f jalla-
rúgur nefnist. Er hann fjölær planta,
en akurrúgurinn, sem talinn er vera af-
komandi hans er einær (sbr. þó það sem
síðar er sagt).
Óvíst er um, hvar eða hvenær rúgur
hafi fyrst verið ræktaður. En marg-t
virðist benda til þess, að ræktun hans
hafi hafizt í löndunum við Kaspiska haf-
ið, og borizt þaðan yfir Suður-Rússland
til Vestur-Evrópu. Elztu sagnir, er menn
hafa af rúgi, eru hjá rómverska náttúru-
fræðingnum Pliniusi yngra (23—79 e.
Kr.). Telur Plinius rúginn lítilsverða
korntegund, er ræktuð sé í Norður-ítalíu.
Einkennilegt er, að nafn rúgsins er næst-
um hið sama hjá slavneskum þjóðum og
vestrænum, gæti það, e. t. v. bent á aust-
rænan uppruna hans, eða að ræktun hans
hafi byrjað meðal hinna austrænu þjóða.
Elztu minjar rúgs á Norðurlöndum eru
fundnar í rústum á eyjunni Gotlandi,