Eimreiðin - 01.07.1954, Síða 83

eimreibin
RITSJÁ
235
t!l haga, leika lausum hala, vera með
heilli há, hafa allt á hornum sér,
koma fyrir kattarnef, láta kylfu ráða
kasti, réða lögum og lofum, leggja
Undir land, láta reka é reiðanum,
eiga við ramman reip að draga, skarð
er fyrir skildi, láta til skarar skriða,
°- s. frv. Ég hef nefnt hér 23 dæmi,
en þau eru miklu fleiri, og telst mér
til, við lauslega athugun, að af )>eim
830 orðtökum, er höf. skýrir, séu að
minnsta kosti 150 stuðluð eða milli
% og % allra þessara orðtaka. Þetta
bendir á, að mjög mörg orðtakanna
sé upprunalega til komin við eðlilega
stuðlun, þ. e. a. s. tvö orð eru stuðluð,
af þvi að málið yrkir stundum fyrir
mann og leggur oss í munn þau orð,
sem eru eðlileg i hversdagslegu tali,
eins og „fallast i faðma“, „blésa byr-
lega“ o. s. frv., eða þau hafa orðið til
vegna stílkenndar þeirra, er fyrst
bjuggu þau til eða notuðu, hvort sem
sérstakt tilefni hefur valdið því eða
hagleikur í meðferð málsins. Ég bendi
emnig á i latínu orðtök eins og sat
sapienti, nomen et omen, quot nom-
‘nes, tot sententiæ, veni, vidi, vici,
þar sem annaðhvort er um stuðlun
eða rím að ræða. Þetta er nákvæm-
lega sama og góðir rithöfundar hjá
öllum þjóðum temja sér, og minnist
eg í þessu sambandi margra snilli-
yrða dr. Helga Péturss, er setti fagurt
niál fram á óvenju listrænan hátt, er
nngir rithöfundar hefðu gott af að
kynnast. Á einum stað segir hann, ef
eg man rétt: „úti stóð ég fyrir stundu
°g horfði á þessa höfuðprýði himins-
lns, hina tindrandi Venus, hversu
stillt hún starði og blíðlega" —. Þessa
somu tilfinning fyrir fegurð og hrynj-
anda hafa allir góðir rithöfundar,
emnig í öðrum málum, og sannast
hér orð Óðins: orð mér af orði orðs
leitaði, verk mér af verki verks (leit-
aði) ....., eins og segir í Rúnatali
Óðins í Hávamálum. Þetta sýnir, að
mörg orðtök hafa orðið til á þenna
hátt, að málsmekkur höfunda hefur
leitað stuðlunar og skapað fleyg orð
eða orðtök.
Ef vér blöðum í kunnri bók á
dönsku, Bevingede ord, eftir Arlaud,
er kom út um 1905, sbr. einnig Georg
Búchmann: Geflúgelte worte 1864,
sjáum vér, að mörg orðtök eru komin
úr biblíunni eins og „kasta perlum
fyrir svín“, sem höf. getur einnig i
orðtaka-skrá sinni, og úr ýmsum mál-
um eins og grisku, latinu, rómönskum
málum og öðrum germönskum mál-
um, og nefnir höf. nokkur dæmi
þeirra. Or bibliunni eða úr kóranin-
um er komið „vera í sjöunda himni“,
og úr biblíunni er komið „rannsaka
hjörtun og nýrun“, „láta ljós sitt
skína" og fleiri orðtök. Vér könnumst
allir við orðtakið hic Rhodos, hic salta
og veitum því eftirtekt, hvernig það
hefur orðið til: hic Rhodos, hic salta,
en á íslenzku myndi samsvara þessu
að láta hrökkva eða stökkva, en ekki
er þetta orðtak í orðtakaskránni. Öll
þau mörgu dæmi orðtaka, er vér finn-
um í öðrum málum, latinu, grísku,
rómönskum málum eða germönskum,
svo að nokkur mál séu nefnd, hafa
orðið minnisstæð vegna formsins,
vegna stuðlasetningar, ríms eða ann-
arra einkenna. Þá má benda á til
dæmis Tryggðamál í Grágás, þar sem
stuðlun er mjög notuð, sbr.: Sá ykk-
arr, er gengr á gorvar sættir, þá skal
hann svá viða vargr rækr, sem mögr
móður kallar, — aldir elda kynda, —
valr flýgr várlangan dag. — Hefði
því verið eðlilegt að semja sérstakan
kafla, sem benti á þessi höfuðeinkenni
hins ytra forms í ýmsum tungumál-