Eimreiðin - 01.07.1954, Blaðsíða 82

234
RITSJÁ
eimreibin
segir höf. Erfitt er fyrir íslenzka mál-
vitund að gera greinarmun á milli
orðanna likingar og samlikingar —
seinna segir höf.: „ég tel myndhvörf
tiltekna tegund likinga eða mynda".
Hann segir í upphafi þessa kafla, að
myndhvörf heyri til þeim flokki
merkingabreytinga, sem á íslenzku
mætti nefna nafngiftir, svarandi til
þýzku namengebung og ensku no-
mination og segir, að samkvæmt kenn-
ingum Gustafs Sterns séu nafngiftir
og regluleg merkingafærsla (regular
transfer) fólgnar í breytingum á sam-
bandi orða við merkingarmið, en með
því orði er átt við það, sem merking
orðs visar til eða miðar á, en nafn-
giftir eru fólgnar i þvi, að merking-
armiði er af ásettu ráði valið nafn
(orð eða orðasamband, sem hefur
ekki fyrr verið um það haft. Siðan
er svo gerð grein fyrir ýmsum teg-
undum myndhvarfa: ofhvörf (hyber-
bel), úrdráttur (litotes), skrauthvörf
(euphemismus) og háðhvörf (ironie).
Sem dæmi á ofhvörfum nefnir hann
„að bera í bakkafullan lækinn", sem
dæmi á skrauthvörfum nefnir hann
„að tefla við páfann“, en um héð-
hvörf segir hann, að þau sé fólgin i
því að segja öfugt við það, sem við
er átt, en jafnframt er gefið i skyn
með raddbrigðum, pati og öðru slíku,
hvert sé hið raunverulega merkingar-
mið, en nefnir þó ekkert dæmi þessu
til skýringar, og heldur ekki er neitt
dæmi um það, sem hann nefnir úr-
drátt, og um úrdrátt segir hann að-
eins, að með úrdrætti sé styrkleikur
tjáningar minnkaður, þó i þvi skyni
að auka áhrifamátt tjáningarinnar.
Framsetning á þessum kafla er all-
erfið, og mér virðist, að höf. hefði
verið unnt að setja mál sitt ljósar
fram, svo að venjulegur lesandi þyrfti
ekki að lesa sumar setningar tvisvar
eða þrisvar sinnum til þess að kom-
ast að raun um, við hvað væri átt.
(Sjá bls. 16). Hið sama gildir um
endursögn eða frásögn þess, sem ritað
er á erlendu máli, og um þýðingar
á íslenzku úr erlendum málum. Þýð-
endum hættir oft við að þræða of na-
kvæmlega fyrirmyndina, hvort sem
um skáldsögur, ljóð eða annað efni er
að ræða. Þýðing er fyrst fullkomin,
er sá, sem les hana, verður ekki ann-
ars var en að um frumsamið rit a
íslenzku væri að ræða.
Ég kem þá að 2. kafla, er nefnist
Heimildir aS orStökunum og skýring-
araSferSir, og skiptir höf. þessum
kafla í tvennt: 1. aðalheimildir og
meðferð þeirra, 2. markmið rann-
sóknarinnar og skýringar orðtakanna.
Ég hef fátt eitt við þessa þætti að at-
huga. Hann hefur notað þær íslenzku
orðabækur og heimildir, er til greina
koma, meðal annars málsháttasöfn
þeirra Jóns Rúgmanns og Guðmund-
ar Ólafssonar og orðaskrá orðabókar
Háskóla Islands, sem unnið hefur ver-
ið að í nokkur ár, og hefur i henni oft
getað séð, hvar orð og orðtök koma
fyrst fyrir, og er það mjög mikilsvert,
einkum til að sýna fram á, hver se
elzta mynd orðtaks, ef um breyting-
ar hefur verið að ræða. En ég sakna
þess, að hann skyldi ekki hafa bent
á eitt atriði, sem er mjög mikilsvert
i skýringu orðtaka, og það er stuðla-
setningin, er orðtök þessi hafa orðið
til. Ég skal nefna nokkur dæmi:
brjóta á bak aftur, binda ekki bagga
sína sömu hnútum og aðrir, berjast i
bökkum, berast á banaspjót, brimar
fyrir barða, það er komið babb í bat-
inn, vera af góðu bergi brotinn, blasa
byrlega, bjóða e-m birginn, fallast i
faðma, gera gangskör að e-u, halda