Eimreiðin - 01.07.1954, Side 84

236
RITSJÁ
EIMBEIÐIN
um, einkum germönskum málum, því
að ekki er unnt í vísindariti að at-
huga islenzk orðtök fró íslenzku sjón-
armiði eingöngu og sýna aðeins fram
á, hver stafi frá leikum, sjómennsku,
landbúnaði o. s. frv. Hitt er ekki sið-
ur mikils virði að vita, hvernig orð-
tök verða til hjá ýmsum þjóðum og
é ýmsum tímum og geta bent á þau
giundvallaratriði, er mestu ráða.
Ef vér könnum þetta efni í öðrum
germönskum málum, fornháþýzku,
dæmis, að viða koma fyrir stuðlaðar
setningar eða föst orðasambönd, sem
eru hin sömu eða svipuð i forn-
germönskum málum, fornháþýzku,
fornsaxnesku, engilsaxnesku og forn-
islenzku, eins og til dæmis hjá Óttari
svarta (á 11. öld) í kvæði hans Höfuð-
lausn um Ólaf helga: Komtu i land
ok lendir / láðvQrðr, Aðalraði / þin
naut rekka rúni / ríki eflðr at slíku.
í Heliand, hinu fornsaxneska sögu-
kvæði, frá svipuðum tima, eða nokkuð
eldra, kemur fyrir: Thð gengun sie
twelibi samað, rincos te them rúnu, /
thar the ráðand sat. 1 Atlakviðu kem-
ur fyrir: af geiri gjallanda / ok af
gylltum stQfnum, en í Wiðsiþ, hinu
engilsaxneska kvæði, kemur fyrir:
giellende gár ( = gjallandi geirr), og
Egill Skallagrimsson notar þetta sama
orðasamband í lausavísu: Farit hefk
blóðgum brandi/ mér benþiðurr fylgði
/ ok gjallanda geiri —. Mörg þessara
orðasambanda eru þannig bersýnilega
tii orðin á frumgermönskum tima og
er þvi líklegt, að orðasambönd eins
og til dæmis „nú er skarð fyrir skildi"
stafi frá þessum elztu tímum. Hefði
verið vert að rannsaka þetta efni nán-
ar, en að minnsta kosti er ljóst af því,
sem ég nú hef sagt, að stuðluð orð-
tök eru mjög merkilegt rannsóknar-
efni, og hefði ég talið æskilegt, að höf.
hefði varið nokkrum tíma til að kanna
þetta efni nánar. Ég hef ekki orðið
var við, að höf. hafi notað hina miklu
þýzku orðabók, er kennd er við
Grimm, sem rekur sögu hvers orðs
með ítarlegum samanburði við önnur
germönsk mál, og mjög lauslega
ágæta ágæta þýzka orðabók, er kennd
er við Trúbner, þótt aðeins 4 bindi
af henni hafi komið út. í þessum
orðabókum er rakin saga hvers orðs,
með samanburði við önnur germönsk
mál, og auk þess getið allra helztu
orðtaka. f Trúbners orðabók er til
dæmis getið um nálega 20 orðtök i
sambandi við hund, þar á meðal: vor
die hunde gehen, auf den hund kom-
men, da liegt der hund begraben
(,þar liggur hundurinn grafinn' á
slæmri íslenzku), wie hund und katze
mit einander leben, „lifa eins og
hundar og kettir“. í orðtaka-skránni
getur höf. orðtakanna „fara í hund-
ana“ og nefnir aðeins ga i hundene
á dönsku sem samsvarandi orðtak og
getur þess, að liklega sé islenzka orð-
takið þaðan runnið. Þá sakna ég þess
einnig, að hann hefur ekki getið fjölda
ritgerða um orðtök i öðrum ger-
mönskum málum nema að litlu leyti.
en í raun og veru hefði þurft að
fylgja fullkomin skrá um þess konar
rit i þeim málum, að fornu og nýju.
Hins vegar má til afsökunar færa, að
rit þetta er mjög umfangsmikið og
vitað er, að höf. hefur unnið að þvi
i mörg ár og hefði þá enn getað dreg-
izt um langt skeið, að rit þetta kæmi
út, ef hann hefði átt að kanna allar
forngermanskar heimildir.
3. kafli er um breytingar orðtaka
og er i 5 þáttum og nefnir hann þá:
samruni, samvöxtur, liðfall, alþýðu-
skýringar og afbakanir og losnun
orða og orðasambanda úr uppruna-