Árbók Háskóla Íslands - 31.12.1999, Síða 161

Menning samtímans
Ræða 23. október1999
Ráðuneytisstjóri. kandídatar. góðir gestir.
Ég óska ykkur, ágætu kandídatar. fjölskyldum ykkar og aðstandendum innilega til
hamingju með prófgráðuna. Hún er staðfesting þess að þið hafið hlotið menntun
og kunnáttu til að takast á við fræðileg verkefni og sinna margvíslegum störfum í
þjóðfélaginu. Þörfin fyrir háskólamenntað starfsfólk fer sívaxandi í hinum ýmsu
greinum þjóðlífsins og ég er þess fultviss að við ykkur btasa margir kostir til að
nýta menntun ykkar eða afta ykkur enn frekari lærdóms. Hver sem ákvörðun
ykkar verður óskar Háskólinn ykkur altra heitla og væntir þess að þið vinnið vel
úr þeirri þekkingu sem þið hafið aflað ykkur á hans vegum. Hann væntir þess líka
að þið verðið réttsýn og sanngjörn í dómum um menn og mátefni og hugið sífellt
að því sem betur má fara í þjóðfélagi okkar.
Hvar stöndum við?
Hver mannéskja staðsetur sig sjálf í heiminum og finnur sinn eigin lífsveg í átt til
hins ókomna í framtíðinni. Þegar þið standið á þessum krossgötum í dag er því
ærið tilefni til að staldra við og vega og meta hvaða leiðir þið kjósið að kanna og
hvaða innihald þið vitjið að tíf ykkar fái. Ákvörðun ykkar hlýtur einnig að byggjast
á því hvaða mynd þið gerið ykkur af þeim straumum og stefnum sem leika um
heiminn og því hver séu stóru mátin í veröldinni á okkar dögum.
Mig langar til að ræða við ykkur um nokkur einkenni samtímans og mun ég
nefna þrjú stef sem gera hvert fyrir sig kröfu til okkar um athygli og umhugsun.
Þessi stef tengjast ötl framtíðinni. þeirri menningu sem nú er að mótast og við
sjálf erum að móta - vitandi vits eða óafvitandi - með hugsunum okkar og at-
höfnum.
Áður en ég nefni þessi stef skulum við teiða hugann að því sem orðið ..menning"
stendur fyrir. Skáldið T.S. Eliot orðar það svo: „Culture is that which makes life
worth living." Menning er það sem gerir lífið þess virði að lifa því. Hún er atlt það
sem eykur gæði lífsins. gerir lífið bæritegra eða betra, dregur úr böli og þjáningu.
Ómenning er þá allt það sem rýrir gæði lífsins, spitlir tífsmöguteikum fótks. Kurt-
eisi er menning. ruddaskapur ómenning, hófsemi er menning, bruðt er ómenn-
ing. Að hafa snyrtilegt í kringum sig er menning. að safna rusli er ómenning.
Samkvæmt þessu felur menning í sérsafn mætikvarða á hegðun okkar og hugs-
un. Menning er að vanda sig við hvaðeina sem maður gerir. segir eða hugsar, að
reyna sífetlt að bæta sig og auka gæði og gitdi lífsins - á vinnustöðum. á heimil-
um. í umferðinni. í stjórnsýslunni. á sviði viðskipta og verslunar og framleiðstu
ekki síður en í vísindum og listum. Samkvæmt þessu birtist menning eða ómenn-
ing í öllu því sem við mannfólkið gerum eða hugsum. Ölt menntun hefur þann
megintitgang að endurskapa. varðveita og miðla þeirri þekkingu sem býr í menn-
ingunni - og um leið að uppræta ómenningu eftir því sem kostur er.
Þjóðmenning og heimsmenning
Þau þrjú stef, sem ég ætla nú að nefna, túta að þremur mikitvægum þáttum sam-
tímamenningar. Fyrsta stefið er íslensk þjóðmenning andspænis þeirri heims-
menningu sem nú er að verða að veruleika í fyrsta sinn í sögunni. Það verkefni
blasir við okkur öllum og ekki síst ykkur. kandídatar góðir. að taka afstöðu til þess
hvernig þið ætlið í senn að taka þátt í sköpun íslenskrar menningar og vera full-
gildir þátttakendur í þeirri fjölbreyttu heimsmenningu sem að okkur berst úr öll-
um áttum. Þetta er vandi sem ftestir háskólakennarar og fræðimenn hafa töngum
staðið frammi fyrir. Vísindi og fræði eru alþjóðleg. þau eru einn mikilvægasti þátt-
ur þeirrar heimsmenningar sem breiðist óðum út meðat jarðarbúa. Það er hverju
mannsbarni Ijóst að þróun vísinda og tækni hefur djúpstæð og varanleg áhrif á
menningu hverrar þjóðar. En það er jafn óljóst hvaða afteiðingar sú þróun hefur
fyrir íslenska menningu. Munum við endurskapa hana. gefa henni nýtt líf og nýja
framtíð með því að stunda alþjóðleg vísindi og fræði eða mun hún smám saman
tíða undir lok sem sjálfstæð. söguleg menning. þar sem fólk talar sína eigin
tungu, varðveitir sína eigin sögu og ræktar náið. persónulegt samband við landið
sjálft? Það eru ekki aðeins vísindin og tæknin út af fyrir sig sem hér skipta mestu,
heldur allar þær nýjungar í framleiðslu og viðskiptum sem af þeim leiða. íslend-
ingar eru nú þegar orðnir fullgildir þátttakendur í heimsmenningu á sviði vísinda
og tækni. viðskipta og framteiðslu sem er að umbylta íslensku þjóðfélagi á svo
róttækan hátt að þjóðin ölt kann að virðast rótlaus.