Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Blaðsíða 11

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/2009 11
að skera úr um það hvort hugtakið sé í innsta kjarna sínum eðlis- eða afstæðishugtak.
Þá viðamiklu umræðu læt ég algerlega liggja á milli hluta og mun hispurslaust vitna
til fræðimanna sem aðhyllast hvora skoðun um sig því ég tel að af báðum fylkingum
megi nokkuð læra.
Í byrjun finnst mér gagnlegt að ganga út frá almennum orðabókarskilgreiningum
sem segja að „identitet“/„identity“ sé heiti yfir þau einkenni sem einstaklingur deilir
með öðrum innan sama kynþáttar, trúarhóps eða einhvers annars hóps. Um leið áttar
viðkomandi sig á því hver hann raunverulega er, sjálfsvitund hans verður skýr. Einnig
má orða þetta svo að vitundarhugtakið standi fyrir þau einkenni sem greina einn frá
öðrum.
Á ensku má til dæmis benda á tvær prýðilegar orðabókarskilgreiningar: „Your
identity … consists of those characteristics that you share with other people in the
same racial, religious or other group, that make you aware of what kind of a person
you are. [Dæmi]: Perhaps the English as a race no longer have a cultural identity.“
(Times – Chambers essential English dictionary, 2000); „The identity of a person or
place is the characteristics they have that distinguish them from others. [Dæmi:] … the
distinct cultural, religious and national identity of many Tibetans.“ (Collins Cobuild
English dictionary, 2000).
Á íslensku er réttast að tala um sjálfsvitund þegar rætt er um einstaklinga, en sam-
vitund (e. collective identity) þegar fjallað er um hópa fólks. Síðan má gefa samvit-
undinni sérstök heiti eftir því sem við á, svo sem héraðsvitund eða byggðarvitund. Að
því verður betur komið síðar.
Söguvitund (d. historisk bevidsthed/e. historical consciousness) er grundvallarhug-
tak sem snýst um það hvernig hver einstaklingur skynjar sig í sögulegri framvindu. Í
þessari vitund felst allt í senn: sýn manns til fortíðar, samtíðarskynjun hans og vænt-
ingar til framtíðar.
Grenndarvitund (e. local identity) er nýlegt hugtak sem vísar aðallega til þess hvaða
vitneskju og tilfinningu fólk hefur um og fyrir nánasta umhverfi sínu, landafræði þess
sem menningu. Grenndarvitundin er þannig hinn landfræðilegi rammi um viðfangs-
efnið, rúmið, söguvitundin afmarkar tímann.
Umhverfisvitund lýtur að náttúrunni allt um kring. Bændur, fiskimenn og veiðimenn
hafa löngum gert sér grein fyrir því að ekki má taka meira af gögnum og gæðum um-
hverfisins en það nær að endurnýja. Það að framfylgja þessu hefur stundum mistek-
ist hrapallega og er markaðssamfélagið ruddi sjálfsþurftarbúskapnum úr vegi urðu
mörg stórslys sem ýmist verða seint eða ekki bætt.
Nánar verður fjallað um öll þessi hugtök í aðgreindum undirköflum og talsvert
vitnað til enskra og skoskra fræðimanna. Englendingar hafa látið þessi fræði mikið
til sín taka en það er ekki síður fróðlegt að skoða skrif hinna síðarnefndu vegna þess
að Skotar hafa eytt miklu púðri í að skilgreina sjálfa sig sem sérstaka þjóð. Kröfur
þeirra um aukna sjálfsstjórn á síðustu áratugum nýliðinnar aldar og stofnun sérstaks
skosks þjóðþings árið 1999 hafa knúið þá til ítarlegrar sjálfsskoðunar sem um margt
er athyglisverð fyrir Íslendinga. Endurteknar rannsóknir benda jafnframt til að þeir
líti mun fremur á sig sem Skota en sem Breta (Bryant, 2006; McCrone, 1998). Þetta er
að hluta til sambærilegt við það hvort íbúar Evrópusambandsins líta fremur á sig sem
bragi gUðmUndsson