Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Side 15

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/2009 15
afl, líklega það sterkasta í sögu Vesturlanda síðustu tvær aldirnar. Hún hefur bæði
sameinað þjóðir í ríkisheildir (sjá til dæmis Ítalíu og Þýskaland um 1870) og sundrað
eldri ríkisheildum í smærri einingar. Þar um eru dæmin frá Sovétríkjunum og Balk-
anskaga á síðustu áratugum einna gleggst í evrópskri samtímasögu.
Pólitísk samvitund er aðeins ein gerð eða afbrigði samvitundar. Beiting hennar get-
ur leitt til ósveigjanlegrar þjóðernisstefnu sem aftur getur leitt til þess að stefnan fær
óorð á sig og fæst vart borin í munn. Sú varð raunin að loknum yfirgangi og ofbeldi
þýskra nasista á fjórða og fimmta áratug tuttugustu aldar. En ef hugtakið dæmist
ónothæft þótt tilfinningin sé áfram til staðar og drifkraftur pólitískrar hugsunar og
krafna, hvað á þá að kalla kröfur þjóða um aukinn rétt innan ríkisheilda, jafnvel kröfur
þeirra um fullveldi?
Í næsta nágrenni við Ísland er barátta Skota fyrir aukinni sjálfsstjórn skýrt dæmi
um það hvernig þjóð hefur leitað uppi eigin samkenni í þeim megintilgangi að öðlast
meiri sjálfsvirðingu og sækja aukin áhrif á þróun sinna mála. Þegar ensku og skosku
þingin gengu í eina sæng í Westminster árið 1707 töpuðu Skotar sjálfsforræði sínu og
við tóku áratugir og aldir í faðmi og fjötrum hins sameinaða konungdæmis. Faðm-
lagið varð Hálendingum dýrt er ullarframleiðsla varð ábatamesta framleiðslugrein
landbúnaðarins með þeim afleiðingum að venjulegir bændur voru reknir af jörðum
sínum með harðræði en stórjarðeigendur settust yfir landið og beittu á það stórum
sauðfjárhjörðum. Á hinn bóginn græddu borgarar á láglendinu vel og skosk borgara-
stétt dafnaði prýðilega eftir að breski heimsmarkaðurinn opnaðist henni nokkru eftir
samrunann (Devine, 2000). Um þetta hefur mikið verið rætt og ritað, meðal annars
hafa Skotar leitað dyrum og dyngjum að meintri samvitund sinni.4 Hins vegar vilja
ekki nema sumir þeirra kenna þá samvitundarleit við þjóðernisstefnu þótt auðvitað
sé skyldleikinn mikill. Pólitísk notkun samvitundarhugtaksins er þannig bráðlifandi
í samtíma okkar.5
Þar eð pólitísk samvitund fellur að mestu utan marka þessarar greinar verður
hvorki orðlengt frekar um hana né þjóðernisstefnuna. Viðfangsefnið er menningarleg
samvitund og því skal hugtakið þrengt og skilgreint nánar.
bragi gUðmUndsson
4 Hér má til dæmis nefna bókina Image and identity, einkum skrif eftir T. M. Devine og Richard Finley.
– Rétt er samt að hafa hugfast að Skotar nútímans eru ekki af einu þjóðerni. Þeir töluðu löngum tvö
gerólík megintungumál (gelísku og ensku) og hafa skipst í kirkjudeildir. Á síðari áratugum hefur
Skotland einnig orðið að fjölþjóðlegu samfélagi. Slík þjóð verður trúlega að byggja þjóðernisstefnu
(eða samvitund) sína á öðru en tiltölulega einsleitt samfélag Íslendinga gat gert á 19. og 20. öld.
5 Skylt er að taka það fram að ýmsir sagnfræðingar, þeirra á meðal Eric Hobsbawm, hafa lagst af
þunga gegn notkun samvitundarhugtaksins í sagnfræðilegum rannsóknum, einkum í stjórnmála-
sögu (identity politics). Ég fellst ekki á röksemdir þeirra. Áhugasömum skal vísað á rit Hobsbawms
í heimildaskrá og ágæta grein Bernards Eric Jensen í sömu skrá.