Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Blaðsíða 16

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/200916
sjálfsVitund og mEnningarlEg samVitund
Eitt af því sem markar sjálfsvitund hvers einstaklings er þjóðerni hans og samsöm-
un með öðru fólki í sama landi. Kenndin til þjóðarinnar og ættlandsins er gjarnan
nefnd föðurlands- eða ættjarðarást og er talin hafa fylgt manninum um langa hríð.
Ragnheiður Kristjánsdóttir sagnfræðingur skilgreinir þessa tilfinningu með eftirfar-
andi hætti í tímaritinu Sögu árið 1996: „Föðurlandsást er kenndin sem föðurlandsvin-
urinn ber til landsins og getur allt eins falist í ástinni á landslagi þess, tungu, siðum
eða stofnunum“ (Ragnheiður Kristjánsdóttir, 1996, bls. 133). Föðurlandsvin segir hún
vera þann „sem er annt um land sitt; hann er landinu trúr, kostar kapps um að auka
farsæld þess og verja réttindi þess“ (1996, bls. 133). Ragnheiður telur að föðurlands-
ást hafi líklega alltaf verið til í einhverri mynd og beinst að því samfélagi sem menn
tilheyrðu á hverjum tíma. Meðal Grikkja og Rómverja hafi þessi ást falist í „tryggð við
ríki eða borgríki“ en meðal miðaldamanna hafi hún „lengstum [beinst] að bæ, borg,
eða hverjum þeim skika sem þeim fannst þeir tilheyra. Föðurlandið var einfaldlega
staðurinn, bærinn eða landið þar sem maður var fæddur.“ Síðar hafi tilfinningin tekið
að beinast að heilum löndum eða ríkjum og frá og með upplýsingartímanum hafi ætt-
jarðarástin og þjóðernisstefnan tekið að tengjast sterkum böndum og oft verið sam-
ferða (1996, bls. 133–134).
Greining Ragnheiðar Kristjánsdóttur á föðurlandsást hvílir á styrkum fræðilegum
grunni sem hún vísar skilmerkilega til og ástæðulaust er að endursegja. Að honum
lögðum ver Ragnheiður stærstum hluta greinar sinnar í að rekja það hvernig ættjarð-
arástin blómstraði í meðförum Eggerts Ólafssonar og síðar hjá Baldvini Einarssyni og
Fjölnismönnum sem allir áttu það sammerkt að vilja varðveita og endurvekja þjóðlega
menningu. Sú áhersla varð enn síðar einn af hornsteinum pólitískrar þjóðernisstefnu
Jóns Sigurðssonar.
Ættjarðarást er sameiginleg stórum hópi fólks sem þekkist ekki innbyrðis nema
að litlu leyti og því minna sem samfélagið er stærra. Hún er dæmigerð samvitund og
kallar beinlínis á athygli þótt undir mismunandi formerkjum sé. Í því sambandi má
benda á grein Sverris Jakobssonar sagnfræðings frá árinu 2003 um sjálfsmyndir (þýð-
ing á hans á hugtakinu identities) á miðöldum og uppruna Íslendinga. Niðurstöður
hans eru um margt óljósar en með greininni reyndi hann að opna leið út úr því öng-
stræti sem honum fannst þjóðernisumræðan komin í (Sverrir Jakobsson, 2003).
Sigríður Matthíasdóttir sagnfræðingur varði árið 2004 doktorsritgerð sína um þjóð-
erni, kyngervi og vald á Íslandi á árunum 1900–1930. Markmið hennar voru í meg-
inatriðum tvíþætt. Annars vegar fjallar hún um „gerð íslenskrar þjóðernisstefnu og
þróun hennar á fyrstu þremur áratugum tuttugustu aldar eða svo.“ Hins vegar rann-
sakar hún „sjálfsmynd íslensku þjóðarinnar út frá sjónarhorni kyngervis en mark-
miðið er að greina samspilið milli þjóðernislegrar sjálfsmyndar fólks annars vegar og
samfélagsstöðu þess hins vegar“ (Sigríður Matthíasdóttir, 2004, bls. 17–18). Af sjálfu
leiðir að seinna markmið Sigríðar hefur skýran snertiflöt við efni þessarar greinar og
ég leyfi mér að vitna beint til prýðilegrar samantektar andmælenda hennar við dokt-
orsvörnina um efni bókarinnar:
landið er eitt – samfélagið er breitt/breytt