Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Síða 17

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/2009 17
Fjallað er um forsendur þjóðernishyggjunnar og þær breytingar sem urðu á henni á
þessum tíma með tilvísun til umræðna um eðli og einkenni Íslendinga… . Sýnt er hvern-
ig hugmyndir þjóðernishyggjunnar fléttuðust saman við hugmyndir um karlmennsku
og hvernig þær endurspegluðu togstreituna milli hefðar og nútíma, sveita- og borg-
armenningar og tengsl þjóðarvitundar og samfélagsstöðu kynjanna. … Skilgreining
hennar á hinum „sanna Íslendingi“ sem borgaralegum karlmanni sem brotist hefur til
mennta, afreka og valda er athyglisverð og er hún öxullinn sem ritgerðin hverfist um
(Valur Ingimundarson og Sigríður Dúna Kristmundsdóttir, 2004, bls. 439).
Niðurstöður Sigríðar Matthíasdóttur eru um sumt afdráttarlausar. Hún staðhæfir til
dæmis að sjálfsmynd Íslendinga hafi mótast í þjóðernishreyfingu 19. og 20. aldar og
þar hafi einstaklingshyggja, trú á skynsemi þjóðarinnar og kröfur um lýðræði ráðið
för með tilvísan til meintra sömu „eðliseiginleika“ á hámiðöldum. Að hennar mati
sótti sjálfsmynd Íslendinga margt til vestrænnar frjálslyndisstefnu og þar með létu
hugmyndir um að leggja skyldi gildi hins gamla sveitasamfélags til grundvallar í
minni pokann. Einstaklingshyggjan varð síðan kynbundin og afleiðingin varð valda-
leysi kvenna á opinberum vettvangi. Konur máttu sætta sig við endurskilgreiningu á
hlutverkum sínum út frá gömlum gildum bændasamfélagsins en innan nýrrar sam-
félagsgerðar. Þeim var ætlað að mynda nauðsynlegt mótvægi á breytingatímum sem
margir töldu hafa hnignun og brotthvarf frá gömlum gildum í för með sér.
Sigríður brýtur með rannsókn sinni upp þá þjóðernisumræðu sem hefur verið ráð-
andi um árabil. Hún beinir sjónum að hlutskipti þess helmings þjóðarinnar sem lakar
hefur staðið, kvenna, og tekst þannig að losa umræðuna úr viðjum sem umfjöllun um
og áhersla á sameiginlega þjóðarvitund landsmanna hefur óneitanlega skapað. Þar
fetar hún í slóð margra erlendra fræðimanna sem horft hafa til sundurleitninnar ekk-
ert síður en þess sem sameinar. Til fáeinna slíkra skal nú litið.
Áður en lengra er haldið er samt rétt að taka fram að á seinni hluta síðustu aldar
fékk réttindabarátta fjölmargra en ólíkra minnihlutahópa mikinn byr í segl víða um
lönd. Þar má til dæmis nefna baráttu þeldökks fólks fyrir jafnri þjóðfélagsstöðu á við
hvíta; baráttu homma og lesbía fyrir hvers konar jafnstöðu og baráttu innflytjenda fyr-
ir jafnstöðu á við þá sem fyrir eru. Þessir hópar gátu ekki beitt fyrir sig þjóðernisstefnu
til stuðnings kröfum sínum, heldur urðu þeir að skynja sig og skilgreina út frá öðrum
forsendum og leita réttar síns í krafti réttlætis og samstöðu. Hver þessara hópa varð að
þróa og þroska eigin samvitund sem byggðist og byggir á tilteknum menningarlegum
forsendum. Allar götur síðan hafa fjölskrúðugar rannsóknir á menningarlegri samvit-
und ólíkustu hópa blómstrað (Hall, 1990, 1992; Jensen, 2000).
Einn af öflugri fræðimönnum sem fjallað hafa um menningarlega samvitund er
Stuart Hall, póstmódernískur prófessor emeritus í félagsfræði við Opna háskólann í
Bretlandi. Hann er blökkumaður, fæddur og alinn upp í lægri miðstétt á Jamaica, flutti
fullorðinn til Lundúna og stofnaði þar fjölskyldu með hvítri konu. Í hans huga er hægt
að skilgreina hugtakið sjálfsvitund með þrennum hætti. Í fyrsta lagi er það skilgreining
upplýsingarinnar sem leggur áherslu á hinn upplýsta einstakling sem getur leyst öll
vandamál með skynsemina eina saman að vopni. Sjálfsvitund þess einstaklings bygg-
ir fyrst og síðast á eigin vilja, getu og styrk. Í öðru lagi er það skilgreining félagsfræð-
innar sem leggur áherslu á gagnvirkni manns og umhverfis, að sjálfsvitundin verði
bragi gUðmUndsson