Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Síða 21

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/2009 21
Þegar fólk talar um sig sem Skagfirðinga eða Þingeyinga er flestum ljóst hvað við
er átt, eða svo virðist við fyrstu sýn. En málið er ekki einfalt. Mér er í fersku minni frá-
sögn mágkonu minnar heitinnar, Þorgerðar Sigurðardóttur myndlistarmanns (1945–
2003), af því er hún sat sem unglingur í kennslustund hjá Páli Helga Jónssyni kennara
(1908–1990) á Laugum í Reykjadal. Af ástæðum sem nú eru gleymdar bað Páll þá sem
væru Þingeyingar að rétta upp hönd. Þorgerður rétti sína hönd umhugsunarlaust upp
eins og flestir eða allir aðrir en var snarlega kveðin í kútinn: „Nei, Þorgerður mín, þú
ert svo sannarlega ekki Þingeyingur.“ Og höndin seig en eftir sat nagandi spurning: ef
ég er ekki Þingeyingur, hvað er ég þá?
Nú er of seint að spyrja Pál um það hvað réði skilgreiningu hans á Þingeyingi.
Hann var sjálfur af þingeysku bergi í marga ættliði og eftir hann liggja margvísleg
verk sem lúta að eflingu og varðveislu þingeyskrar menningar. Hann stóð því föstum
fótum í þingeyskri mold er hann úrskurðaði að innfæddur Aðaldælingur af aðfluttu
foreldri félli ekki undir skilgreiningu sína á Þingeyingi. Viðhorf þessu lík eru alþekkt
og forsendur oft óvissar. Eru fimmtug hjón, fædd og uppalin í Vatnsdal en búsett í
Reykjavík til þrjátíu ára, Vatnsdælingar eða Reykvíkingar? Hvort tveggja? Hvað með
börn þeirra?
Stuart Hall tekur skemmtilegt dæmi úr eigin ranni þegar hann segist hafa sagt við
son sinn að hann sé svartur. Nei, svaraði sonurinn, ég er brúnn. Þá benti faðirinn á að
hið ytra einkenni, liturinn, sé rangt auðkenni því fólk beri alls konar húðlit: „Spurn-
ingin er hvort þú ert menningarlega, sögulega og pólitískt svartur. Og það er það sem
þú ert“ (Hall, 1996b, bls. 344–345).
Afstaða Páls H. Jónssonar virðist hafa byggst á svipaðri skoðun, uppruna foreldra
Þorgerðar sem voru báðir fæddir og uppaldir í Eyjafirði. Búseta þeirra í Þingeyjarsýslu
virðist ekki hafa skipt máli. Viðhorf Páls speglar líklega þá skoðun að búseta em-
bættismanns, í þessu tilviki sóknarprests og fjölskyldu hans, sé gjarnan tímabundin
og því ekki hægt að telja börn hans til innfæddra héraðsbúa, hvað sem sjálfsskynjun
viðkomandi einstaklings líður. Þótt barnið teldi sig tilheyra ákveðnum hópi var það
utanaðkomandi í huga hans.
Upprunaflokkun á þessum grunni er alltaf vanda- og jafnvel varasöm. Það á ekki
síst við á tímum örra fólksflutninga héraða og landa í milli. Hvenær hættir Vatnsdæl-
ingur að vera Vatnsdælingur og hvenær verður Pólverjinn Íslendingur eða jafnvel
Tálknfirðingur? Þessu svara margir með því að líta á búsetuna sem grunnatriði fremur
en uppruna blóðsins. Einn þekktasti sérfræðingur um sögu Skotlands, prófessor
Thomas C. Smout, segir að það að vera skoskur hvíli fyrst og fremst á sameiginlegri
búsetu í Skotlandi en ekki stéttaskiptingu eða litarhætti (Smout, 1994). Undir það skal
hiklaust tekið og jafnframt þá skoðun Smouts að „þjóðarvitund byggist á tilvísunum
til sameiginlegrar sögu, eða nákvæmar orðað, á almennum hugmyndum um sögu
sem öðlast hafa nánast goðsögulegt yfirbragð“ (1994, bls. 108).8 Á Íslandi hefur Guð-
mundur Hálfdanarson (2002) sett fram skoðanir sem hvíla á svipuðum grunni.
bragi gUðmUndsson
8 Í frumtextanum orðar Smout þetta svo: „National identities are constructed out of references to
history, or, more exactly, to received popular ideas about history that achieve mythic status, irre-
spective of what modern academic historians perceive to be their actual truth or importance.“