Uppeldi og menntun - 01.01.2009, Side 26

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 18(1)/200926
stofnuðu sögufélög af einhverju tagi til að fylgja málefninu betur eftir. Söfnun gam-
alla muna og stofnun byggðasafna er önnur grein á sama meiði og víða höfðu sömu
einstaklingarnir forgöngu um hvort tveggja, minjavörsluna og varðveislu frásagna af
liðinni tíð (Steingrímur Jónsson, 1985).
Fjölskrúðug útgáfuflóra sem á rætur í uppruna eða búsetu fólks í tilteknu héraði er
til marks um grenndarvitund þeirra sem að standa. Þessum einstaklingum er annt um
nánasta umhverfi sitt og útgáfan er framlag þeirra til að bjarga vitneskju frá glötun og
flytja menninguna kynslóða á milli.
Hugtakið grenndarvitund er heildarheiti yfir það sem kalla má sveitar-, héraðs-,
byggðar- eða borgarvitund, allt eftir því sem best á við. Hún birtist í væntumþykju
til tiltekins umhverfis eða landsvæðis, sögu þess, menningar, náttúru og hvers kyns
sérkenna. Grenndarvitund er þannig ein grein á stofni þeirrar föðurlandsástar sem
Ragnheiður Kristjánsdóttir ræðir um og áður hefur verið vísað til (Ragnheiður Krist-
jánsdóttir, 1996). Hún beinist aðeins að afmarkaðra svæði og má líklega allt eins kalla
því gamla orði átthagaást þótt ég kjósi ekki að nota það hugtak vegna þess hve gild-
ishlaðið það er.
Grenndarvitund hefur að líkindum ávallt verið til því „römm er sú taug er rekka
dregur föðurtúna til.“ En afl sitt á seinni tímum sækir hún í samfélagsbreytingar er
kollvarpað hafa eldri þjóðfélagsgerð. Brottfluttir leita upprunans og vilja varðveita
menningarlega arfleifð hans, þeir sem í „heimahögunum“ sitja hafa áttað sig á gildi
þess sem þeir eru vörslumenn fyrir. Saman vinna allir að einu marki þótt ágreiningur
verði stundum um leiðir. Sú grenndarvitund sem hér um ræðir er dreifbýlisvitund í
grunninn en eftir því sem kynslóðum á mölinni fjölgar, þéttbýlissamfélagið verður
eldra og fjölbreyttara, styrkist einnig grenndarvitund þeirra sem þar búa. Grennd-
arvitund er hlutmengi í þjóðarvitund en hún getur einnig haft sín sérkenni og sér-
stæði sem þjóðarvitundin sléttar út (Hall, 1992). Einkenni á Íslendingum sem þjóð eru
heildareinkenni sem dulið geta margvísleg tilbrigði við sama stef. Sauðfjárhópurinn
er einsleitur á að horfa en allir bændur vita að innan hans leynast ótal stofnar sem búa
að sérstöku lundarfari og háttalagi hver.
Átthagafélögin áttu flest eða öll sitt blómaskeið. Tenging við heimahaga var sterk
framan af en síðan tognaði á böndum er kynslóðir gengu fram. Þar með breyttust
hlutverk þeirra því tengslin við rótina eru líklega erfiðasta viðfangsefnið á þessu sviði.
Menningarleg samvitund íbúa í tiltölulega kyrrstæðum samfélögum fortíðarinnar
hvíldi á samleitni samfélagsins og sameiginleg reynsla batt íbúana saman (Hall, 1990).
Upp úr því spratt það sem oft er kallað íslensk bændamenning og það var hún sem
fyrsta kynslóð brottfluttra tók með sér í þéttbýlið. Þar biðu gjarnan vissir erfiðleikar
við að samsama fortíð og nútíð (jafnvel framtíð) með sem átakaminnstum hætti. Í það
verkefni var samt hiklaust ráðist eins og sjá má á fjölmörgum stöðum í Lýðmenntun
Guðmundar Finnbogasonar (1903) þar sem hann, ungur og gáfaður menntamaður,
upprunninn í sveit, mærir menningu aldanna, samvitund hins forna tíma, en hvetur
landa sína jafnframt til dáða og umbóta í skóla- og menningarmálum á nýrri öld.
Sama varð hlutskipti margra og meðal þeirra áhrifamestu var Jónas Jónsson frá
Hriflu. Hugmyndir hans um endurreisn og framtíðarhlutverk sveitanna gengu
þó ekki upp, til þess urðu breytingar of hraðfara er leið á öldina og hrikta tók í
landið er eitt – samfélagið er breitt/breytt