Fréttablaðið - 06.11.2010, Síða 26

26 6. nóvember 2010 LAUGARDAGUR
H
ópar vísindamanna
frá löndum við
Norður-Atlants-
haf einbeita sér
að rannsóknum á
þróun Atlantshafs-
þorsksins. Þeir horfa mörg þús-
und ár aftur í tímann til að svara
þeirri spurningu hvernig þorsk-
urinn er undir það búinn að mæta
breytingum í vistkerfi sínu vegna
loftslagsbreytinga. Sagan kennir
að þorskurinn sé ágætlega búinn
til að mæta þeim breytingum sem
hlýnun jarðar mun nær óumflýjan-
lega hafa.
Þeir sterkustu lifa
Af þeim dýrum og jurtum sem við
þekkjum til var aðeins lítill hluti
kominn fram fyrir síðustu ísöld.
Aðeins harðgerðustu dýrin, og þau
sem höfðu mesta aðlögunarhæfni,
lifðu af harðindaskeiðin þegar ís
huldi meirihluta jarðkringlunnar.
Líf á landi hefur verið kortlagt af
nokkurri nákvæmni en það sama
verður ekki sagt um hafið.
„Það er sáralítið af steingerv-
ingum til að staðsetja einstakar
fisktegundir. Sérstök skilyrði þarf
til varðveislu af þessu tagi og sér-
staklega lítið er til af steingerðum
fiskum úr sjó,“ segir Geir Ottesen,
sérfræðingur á norsku Hafrann-
sóknastofnuninni.
Geir segir þorskinn hafa þolað
harðræði ísaldarinnar vel. Hann
var að finna um allt Atlantshaf-
ið, bæði fyrir og á meðan ísald-
arskeiðið var hvað harðast fyrir
um tuttugu þúsund árum. Spurn-
ingin er hvernig hægt er að meta
hvaða áhrif breytingar í vistkerf-
inu hafa þegar heimildir eru af
skornum skammti. Aðferðin felur
í sér að kortleggja genauppbygg-
ingu þorskstofnanna og byggja upp
líkan af líklegum vistfræðilegum
aðstæðum í fortíðinni. Hvað þorsk-
inn varðar er teiknað upp hvar yfir
höfuð var sjór. Norður-Atlantshafið
var aðeins fjórðungur þess sem það
er í dag. Talið er að sjávarborð hafi
verið 130 metrum undir því sem við
þekkjum.
Norska Hafrannsóknastofnun-
in er aðeins einn vettvangur rann-
sókna á þorskinum í þessu tilliti.
Annar hópur vísindamanna starfar
að því að rannsaka loftslagsbreyt-
ingar með tilliti til áhrifa á þorsk-
inn og iðnað norðlægra ríkja sem á
þessum undrafiski byggir. Hópur-
inn, NCoE, starfar undir norræna
rannsóknarráðinu (NordForsk)
sem er sjálfstæð norræn stofnun
sem styrkir rannsóknarstarf og
vísindamenntun á Norðurlöndum.
Þar er lögð þverfagleg mælistika á
rannsóknarspurninguna um þróun
þorsksins.
Ísland
Í þessu samhengi má koma fram
að viðamikil erfðafræðileg rann-
sókn Einars Árnasonar, prófess-
ors við Háskóla Íslands, bendir til
að þorskurinn á íslensku grunn-
slóðinni sé sérstök arfgerð. Önnur
arfgerð sé djúpsjávarþorskurinn.
Þar spyrja menn sig hvort veiði-
álag á grunnslóðinni ógni stofnin-
um sem þar lifir; að það geti haft
áhrif á erfðasamsetningu stofnsins
hvernig veiðarnar eru stundaðar.
Ísöld
Síðustu ísöld lauk fyrir um tíu þús-
und árum en hún hafði staðið yfir í
um 2,8 milljónir ára. Þegar jökull-
inn var sem mestur á norðurhveli
jarðar teygði hann sig langt suður
til Þýskalands og í Norður-Amer-
íku lá jökulröndin við vötnin miklu,
þar sem nú eru landamæri Kanada
og Bandaríkjanna. Ísland lá undir
þykkum jökulís á þessum tíma.
Gadiform-fiskar (þorskfjölskyld-
an) finnast fyrst sem steingerv-
ingar fyrir um 40-50 milljónum
árum. Þessir fiskar voru óásjá-
legir botnfiskar á djúpsævi. Kóln-
un og lækkandi sjávarborð opnuðu
dyrnar fyrir þróun þorsksins eins
og við þekkjum hann í Norður-Atl-
antshafinu. Eystri hlutinn einangr-
ast frá hlýrri hafsvæðum og þorsk-
fiskar birtast fyrst þar sem ráðandi
fiskitegundir.
Þorskurinn er á meðal fárra
fiska sem eiga tegundarupphaf sitt
á landgrunninu við Norður-Atlants-
hafið. Frá upphafi sínu við Norður-
sjóinn dreifast þeir svo til Íslands,
Grænlands, Labrador og Nýfundna-
lands og svo suður á bóginn í hinum
svala strandsjó við austurströnd
Bandaríkjanna. Þetta er því svið-
ið þar sem nútíma þorskfiskar þró-
uðust fyrir fimm til tíu milljónum
ára og urðu síðar ráðandi tegundir
á grunnslóð.
Fiskur fangaður í körfur
Þorskstofninn við Nýfundnaland og
Labrador, norðurstofninn svokall-
aði, var líklega stærsti þorskstofn í
heimi, en frá árinu 1992 hefur verið
í gildi svo til algjört veiðibann og
aðeins málamyndakvótar verið
gefnir út síðustu ár. Ástæðan er
einföld; þorskstofninn hrundi á til-
tölulega stuttum tíma. Strandveiði-
menn og stærstur hluti vísindasam-
félagsins í Kanada segja ástæðuna
gegndarlausa rányrkju alþjóðlegs
flota sem veiddi gífurlegt magn
þorsks um áratuga skeið, áður en
fiskveiðilögsaga Kanada var færð
út í 200 mílur.
Sökin liggur þó einnig að þeirra
mati í togveiðum Kanadamanna
sjálfra eftir að alþjóðlegi flotinn
hafði horfið af miðunum; kanad-
ísku togararnir veittu stofninum
náðarhöggið.
Aðrir, þar á meðal íslenskir fiski-
fræðingar, hafa bent á að ástæðan
fyrir hruni stofnsins hafi verið líf-
fræðilegs eðlis. Öll rannsóknargögn
bendi til að stofninn hafi verið á
hungurmörkum vegna skyndilegra
umhverfisbreytinga. Á sama tíma
var haldið aftur af veiðum og fiski
fjölgaði, fæðubúrið tæmdist, nátt-
úran greip í taumana og stofninn
féll úr hor.
Í Kanada standa nú yfir rann-
sóknir á því hvort ofveiðin hafi
breytt erfðamengi stofnsins og
leitað skýringa á því að stofninn
hefur ekki rétt úr kútnum eftir nær
tuttugu ára veiðibann. Hrun þessa
þorskstofns hefur þó orðið fleirum
að yrkisefni þótt nálgunin sé allt
önnur (og umdeildari).
Ævisaga þorsksins
Bandaríski blaðamaðurinn og rit-
höfundurinn Mark Kurlansky sendi
árið 1997 frá sér bókina Ævisaga
þorsksins. Í undirtitli bókarinnar
fullyrðir hann að þorskurinn sé sá
fiskur sem breytt hafi heiminum.
Í bókinni leitar hann víða fanga til
að renna stoðum undir þessa full-
yrðingu „...og í leiðinni stillir hann
sögu Íslands í alþjóðlegt samhengi
betur en áður hefur verið gert,“
■ Á Alþingi 1592 var Jóni lögmanni Jónssyni falið að bera
upp fyrir ríkisráði að fá innsigli handa landinu. Á inn-
siglinu er hausaður þorskur með kórónu yfir og ártalinu
1593 til hliðar, en umhverfis í boga er letrað SIGILLVM
INSVLÆ ISLANDIÆ (innsigli eyjarinnar Íslands).
■ Frá og með árinu 1820, þegar konungsljón Nor-
egs hvarf úr sameiginlegu skjaldarmerki danska
ríkisins, voru merki Íslands, Grænlands og Færeyja
sett í staðinn. Þar var íslenski þorskurinn neðst til hægri,
flattur, silfurlitur á hárauðum grunni og gyllt kóróna yfir.
■ Íslenski skjaldarmerkisþorskurinn var látinn víkja úr danska ríkisskjald-
armerkinu, en í staðinn kom fálkinn sem tákn Íslands. Á síðari hluta 19.
aldar var hafinn áróður fyrir því að hætta að nota þorskmerkið sem tákn
landsins, en nota í þess stað hvítan fálka á bláum grunni.
Árið 1815 var fyrsta kaupstaðarinnsigli Reykjavíkur
formlega tekið í notkun. Það var teiknað af Hans
von Frisach, dönskum mælingarmanni, að undir-
lagi Sigurðar Thorgrimsen land- og bæjarfógeta.
„Innsiglið sýnir mann í hversdagsbúningi tómt-
húsmanna þeirra tíðar. Heldur hann á krókstaf
í annari hendi en Merkúrmerkið, tákn versl-
unar í hinni. Þá sést á skipsstafn annars vegar
við manninn en þrjá flatta þorska hins vegar.
Við fætur hans er hálslangur fugl með umgjörð
úr kaðli og í baksýn er eyja eða nes. Í ramma
utan um myndina stendur: SIGILLUM CIVITATIS
REYKJAVIKAE. Þetta innsigli var merki Reykjavíkur allt
fram til ársins 1957.“
■ ÞORSKURINN SETUR MARK SITT Á MARGT
Harðræði hefur hert þorskinn
Með erfðafræði- og vistfræðilegum aðferðum er reynt að meta hversu vel þorskur getur staðið af sér loftslagsbreytingar. Mikil-
vægi hans fyrir efnahag fjölda þjóða er gríðarlegt og svo hefur það verið um aldir og eru engar fréttir fyrir Íslendinga. Þorskur-
inn leikur stórt hlutverk í sögu og menningu þeirra þjóða sem hann hafa nýtt, eins og Svavar Hávarðsson komst að.
■ Þorskur er straumlínulaga fiskur, kjaftstór
og með skeggþráð á höku. Fiskurinn
notar skeggþráðinn til að leita að fæðu á
sjávarbotni. Bakuggar þorsks eru þrír og
raufaruggar tveir, eyruggar eru stórir og
rákin er mjög greinileg.
■ Franska orðið yfir þorsk,
morue, gaf Atlantshafsþorsk-
inum síðari hlutann af hinu
latneska nafni hans. Á 19. öld
þýddi morue vændiskona í
Frakklandi. Fræðiheiti: Atlants-
hafsþorskur (Gadus morhua).
■ UNDRASKEPNA SEM ENGINN GETUR VANIÐ SIG AF
FRAMHALD Á SÍÐU 28
150 þúsund ár: Homo sapiens
kemur fram sem tegund á megin-
landi Afríku. Talið er að maðurinn
hafi ekki verið kominn lengra en
til Miðausturlanda fyrir um 100
þúsund árum.
65,5 milljón ár: Nýlífsöld hefst við
útrýmingu risaeðlanna.
50 milljón ár: Fyrstu vísbendingar
um þróun þorskfiska (Gadiform).
1,4 milljón ár: Fornsteinöld hefst.
„Þorskurinn sneri landflótta fólki
heim aftur, drykkfelldum sneri
hann frá villu síns vegar. Hann
kallaði til sín alla af atvinnuleys-
isskrá, ungmæður frá bleyjuþvotti
og börn úr skóla.
Hann tæmdi dansstaði og
öldurhús, leikhús og bíó. Sauma-
klúbbar lögðust niður vikum
saman. Menningin gjörvöll laut
þorskinum í þrotlausu striti. Næt-
urnar urðu styttri og styttri, vakan
lengri og lengri. Og fólk sem hafði
ekki einu sinni málungi matar fyrir
nokkrum vikum, stóð allt í einu
á kafi í þorski og hafði ekki einu
sinni tíma til þess að gera það upp
við sig, hvað það ætti nú að gera
við aurana sem það fengi.“
Vísir. 11. maí 1970.
Þorskurinn og Íslendingar
auli blóðseiði bútungur býri fiskur fyrirtak golþorskur kastfiskur kóð maurungur murti
næli særingur sá guli seiði smáþyrsklingur sprotafiskur stútungur styttingur þyrsklingur
■ Hrygning þorsks við Ísland hefst
venjulega síðari hluta mars og
er lokið í byrjun maí. Hún fer
fram á um 50-100 metra dýpi
miðsævis og getur fjöldi eggja
verið frá hálfri milljón upp í tíu
til fimmtán milljónir.
■ Afræningjar þorsks-
ins eru margir. Seiði
verða fyrir ásókn
smáfiska og sjó-
fugla og fullorðinn
þorskur er eftirsótt
fæða hjá sel og
hvölum, einkum
háhyrningi en
einnig stórfiskum
eins og hákarli.
■ Nafnið þorskur
þýðir þurrfiskur.
■ Smáþorskur étur
fyrst og fremst
hryggleysingja af
ýmsu tagi svo sem
ljósátu, marflær
og rækju. Þegar
þorskurinn stækkar
fer hann að éta
fiskmeti og er
loðna og síli þar
langmikilvægust.
Stærri þorskur
sækir í auknum
mæli í stærri bráð
af fiskakyni, svo
sem karfa, smá-
þorsk, skrápflúru,
kolmunna, ýsu
og síld.
■ „... saltaður þorskur lá
útflattur fyrir framan
litlausa og þéttvaxna
kaupmennina og vakti
með þeim löngun
til að komast burt,
ferðast.“
Emile Zola, „Le Ventre
de Paris, 1873
■ „Lífið er saltfiskur.“
Halldór Kiljan Laxness.
■ „Við borðum ekki peninga.“
Úlfar Eysteinsson matreiðslu-
meistari spurður af hverju
Íslendingar borða lítið sem
ekkert af þorski.
■ Ekki vitað um uppruna enska
orðsins cod (þorskur). Á mið-
aldaensku þýddi cod skjóða
eða poki og því einnig pungur.
Kýllinn sem menn báru við
klofið á 16. öld til að kynfæri
þeirra sýndust tilkomumeiri
kallaður codpiece – þorskbiti.
■ Sýnt hefur verið fram á
að vöxtur þorsksins er
háður stærð loðnu-
stofnsins á hverjum tíma.
Meðalþyngd fjögurra til
sex ára þorsks er allt að
25 prósent minni þegar
loðnustofninn er í lægð
miðað við ástandið þegar
loðnustofninn er stór.
Allir stóru þorskstofnarnir eru taldir
skyldir en hafi klofnað erfðafræði-
lega. 75-150 þúsund ár: Íslenski og
kanadíski þorskstofninn skiljast að.
50-85 þúsund ár: þorskstofnar við
Grænland og Kanada skiljast að.
Jesús frá Nasaret fæðist (4 f.kr.- 6.
e.kr.) Frásögn úr Jóhannesarguðspjalli
segir frá því er Jesús mettaði þúsundir
manna með tveim fiskum og fimm
brauðum. Í íslensku kallast sneiðarnar
í þorskstykkinu kristfiskstykki.
Veiðar á þorski úr Norður-Atlantshafi hafa
dregist saman úr 3,9 milljónum tonna
árið 1968 í um 840 þúsund tonn árið
2005. Árið 1981 var þorskafli Íslendinga í
hámarki, um 460 þúsund tonn. Nú er veitt
um 130 þúsund tonn af þorski á ári.
ÞORSKUR