Morgunblaðið - 22.03.2009, Blaðsíða 22

22 Tungumál
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. MARS 2009
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
Í
slendingar eru hugsanlega
ekki jafn hæfir í ensku og þeir
telja sig vera, að sögn Huldu
Kristínar Jónsdóttur, dokt-
orsnema við Háskóla Íslands.
Ofmat á eigin enskukunnáttu getur
valdið alvarlegum örðugleikum í al-
þjóðlegum samskiptum og hefur
jafnvel þegar skaðað hagsmuni þjóð-
arinnar.
Rannsókn Huldu er liður í heild-
arúttekt á stöðu enskunnar á Ís-
landi, allt frá leikskóla og upp í við-
skiptaheiminn sem hefur
yfirskriftina „enska á Íslandi“ og er
unnin ásamt Birnu Arnbjörnsdóttur,
Pétri Knútssyni, Matthew Whelp-
ton, Hafdísi Ingvarsdóttur, Samuel
Lefevre, Robert Berman, Auði
Torfadóttur og Ásrúnu Jóhanns-
dóttur. Sjálf er Hulda Kristín tví-
tyngd og ólst alfarið upp í London.
90% námsefnis á ensku
Hulda er núna í doktorsnámi.
„Ég sérhæfi mig í tvítyngi og hef
áhuga á menningarlæsi þar sem það
er stór þáttur í lífi mínu. Ég hef
fylgst grannt með þróun enskunnar
á Íslandi síðustu fimm árin, kennt á
háskólastigi og einnig á eigin vegum
í viðskiptaheiminum. Í tengslum við
það hef ég unnið að því að kortleggja
færni Íslendinga í ensku og notkun
málsins, þá fyrst og fremst hvort
enskukunnátta sé eins góð og við
viljum vera láta. Grunnniðurstöður
benda til að svo sé ekki.“
– Nú?
„Fyrir því eru margar ástæður.
Við búum í umhverfi þar sem mikið
er um ensku, svo sem í sjónvarpi,
bíóhúsum og á netinu. Áhrifin eru
mikil af enskunni og fyrir vikið fær
fólk falskar hugmyndir um getu
sína, það er ágætlega fært í sjón-
varpsensku og skólakrakkar fá
ákveðinn grunn í menntaskólaensku.
En svo stökkva þeir beint inn í
akademíska ensku og tækniensku á
háskólastigi. Eins og ég og leiðbein-
andinn minn, Birna Arnbjörnsdóttir,
höfum sýnt fram á, þá eru um 90%
námsefnis við háskóla á Íslandi á
flestum fræðasviðum á ensku og
töluverður þrýstingur er á svið og
deildir að bjóða kennslu á ensku.
Krakkarnir fara því frá mjög ein-
földu málumhverfi í mun flóknara,
en lítil sem engin samloðun virðist á
milli þessara stiga. Þetta er stórt
stökk því þrátt fyrir að grunnorða-
forði myndist snemma hjá Íslend-
ingum staðna þeir í grunnskóla og
framhaldsskóla. Ein af ástæðunum
er sú að nánast engin áhersla er lögð
á munnlega tjáningu.
Ýmislegt bendir til að afleiðing-
arnar af þessu séu neikvæðar því
námsefni krefst fullkomins skilnings
til þess að það sé fullnýtanlegt í
námi. Takmörkuð enskukunnátta
kann því að hamla lærdómi.“
Viðurkenna ekki veikleika
– Og háir það Íslendingum eftir
útskrift?
„Já, þeir fara út í atvinnulífið
þeirrar trúar að þeir séu fullkomlega
færir í ensku. En margt bendir til að
þeir séu kannski færir um að tjá sig
formlega í sínu fagi en geti lent í
vandræðum þegar kemur að öðrum
samskiptum. Og tilhneigingin er sú
að þeir viðurkenna ekki veikleika
sína á því sviði.“
– Hvernig stendur á því?
„Ég held að rótin að því sé að
vissu leyti þessi mikla áhersla á
hreina íslenska tungu. Hér er litið
niður á fólk sem talar ekki nógu
góða íslensku. Ísland er eina landið
sem ég hef komið til þar sem maður
er leiðréttur úti á götu. Og þar sem
áherslan er svona mikil á vandað ís-
lenskt mál virðist verða óbein yf-
irfærsla sem veldur því að Íslend-
ingar eiga erfitt með að viðurkenna
að þeir eigi í vandræðum með ensk-
una.
Þegar tekin var umdeild ákvörðun
um að samskiptamálið í sumum ís-
lenskum fyrirtækjum yrði enska
voru ansi margir ekki hæfir í slíkt
ævintýri. En það var ekki rætt.
Kannski var litið á það sem skömm
að viðurkenna að enskukunnátta Ís-
lendinga stæði ekki undir því. Og
umræða um tvítyngi á ekki við í
þessu samhengi. Misskilnings virðist
gæta um merkingu þess því það þýð-
ir að færnin sé jafnmikil í tveim
tungumálum. Enskukunnátta Ís-
lendinga er ansi fjarri því.
Markmiðið með ritgerð minni er
að greina hversu góðir Íslendingar
eru í ensku og ef niðurstöður sýna að
við erum ekki eins hæf og við teljum
okkur vera, hvaða afleiðingar það
hefur. Tengist það jafnvel þeirri þró-
un sem átt hefur sér stað í íslensku
efnahagslífi? Íslensk fyrirtæki hafa
treyst sér til að tefla djarft í alþjóð-
legum samskiptum en stóð ensku-
kunnáttan undir því? Ég hef fundið
að gerðar eru ósanngjarnar kröfur
til starfsfólks um að það tali og skrifi
óaðfinnanlega ensku. Ég skil ekki al-
veg hvaðan þessir hæfileikar eiga að
koma!“
Hulda Kristín hlær.
„Á það að koma frá fjórum árum í
framhaldsskóla? Eða hvaðan? Það
er það sem ég skil ekki!“
Skortur á menningarlæsi
– Hverjar geta afleiðingarnar orð-
ið?
„Það skortir á menningarlæsi,
nokkuð sem ég kalla þvermenning-
arlega samskiptahæfni, og ef til vill
má heimfæra það á samskipti Ís-
lands og Bretlands í tengslum við
bankahrunið. Þar var áberandi hvað
Gordon Brown og Alistair Darling
kváðu sterkt að orði um Íslendinga.
Ef skoðað er val þeirra á orðum var í
raun ráðist á okkur á blaðamanna-
fundum sem þeir héldu. En viðbrögð
ríkisstjórnarinnar hér heima voru
mjúk, nánast eins og hún áttaði sig
ekki á því hversu mikil alvara bjó
undir.
Það er líka athyglisvert hvernig
Íslendingar upplifa sig út á við,
standa saman sem ein þjóð. Mér
fannst það koma fram í máli Geirs
H. Haarde, sem talaði frá upphafi
um Ísland, ekki bankana eða kerfið.
Upplifunin í Bretlandi var því sú að
það hefði verið Ísland sem hefði
brugðist. Ef við berum þetta saman
við Enron eða Lehman heyrðum við
bandarísk stjórnvöld aldrei tala um
Bandaríkin á sama hátt. Þótt Íslend-
ingar upplifi sig sem heild þurfa þeir
að fara varlega í slíkar yfirlýsingar
erlendis því þær geta valdið mis-
skilningi.
– Nú var eftir því tekið á blaða-
mannafundunum hversu góð ensku-
kunnátta Geirs er?
„Ég er sammála því en hann er
samt Íslendingur og hefur ekki til-
finninguna sem fylgir móðurmáls-
kunnáttunni. Það sama gildir um
samtal Darlings og Árna Mathiesen.
Þar er áberandi hvað Darling er
kurteis og vinalegur og virkar hjálp-
samur, þegar samtalið er lesið, svo-
lítið eins og hann sé að leita upplýs-
inga hjá vini sínum. En þetta er
dæmigerð aðferð Breta til þess að
sækja upplýsingar og því kurteisari
sem þeir eru þeim mun meiri var-
kárni þarf að sýna. Ég er ekki viss
um að Árni hafi áttað sig á alvöru
samtalsins og velti því fyrir mér
hvort samtalið hefði farið eins fram
ef hann hefði getað talað íslensku.
Það er nokkuð sem Íslendingar
þyrftu að gera oftar til að afstýra
misskilningi í veigamiklum sam-
tölum, einfaldlega með því að ráða
túlk því misvægið er alltof mikið ef
annar talar móðurmálið en hinn sitt
annað mál. Darling upplifði samtalið
greinilega með allt öðrum hætti en
Árni og það segir mér að upplýs-
ingaflæðið hafi ekki verið í lagi.
Ég veit til þess að Bretar og
Bandaríkjamenn nota flókinn orða-
forða viljandi á erfiðum alþjóðlegum
fundum til þess að vekja minnimátt-
arkennd hjá viðmælendum sínum og
það virkar sérlega vel á Íslendinga
því fyrr skulu þeir dauðir liggja en
viðurkenna vanhæfni í tungumálinu!
Ég spyr, ef Íslendingar skilja ekki
allt sem sagt hefur verið í samtalinu,
hvort sem er í viðskiptum eða á öðr-
um vettvangi, og fá það aldrei á
hreint er það þá ekki tifandi tíma-
sprengja? Svo hleðst utan á þennan
punkt og vandamálið verður verra
og verra í stað þess að viðurkennt sé
í upphafi að tungumálið skildist ekki
alveg.“
– Nú lærðu báðir þessir menn í
enskumælandi löndum?
„Já, eitt er að tala fína ensku, og
ég efast um að aðrir íslenskir stjórn-
málamenn standi þar eitthvað betur
að vígi, en Íslendingar þurfa að átta
sig á því að tungumálakunnátta felst
einnig í menningarlæsi og sam-
skiptahæfni. Það vekur til dæmis
undrun þegar samtal Darlings og
Árna er lesið að Darling ruglar hon-
um saman við viðskiptaráðherra í
upphafi samtalsins og Árni þarf að
leiðrétta hann. Ef Bretar rugla sam-
an tveim mönnum með þessum hætti
eru það alvarleg afglöp og næsta víst
að þeir biðjist innilegrar afsökunar.
Enda er þetta gróf móðgun. En Dar-
ling virðist lítið kippa sér upp við
þetta sem er vísbending um að þetta
hafi verið viljandi til að koma Árna
úr jafnvægi. Þetta gaf tóninn fyrir
samtalið. Og þarna mátti Árni fara
að vara sig.“
Morgunblaðið/Kristinn
Ofmat „Áhrifin eru mikil af enskunni og fyrir vikið fær fólk falskar hugmyndir um getu sína,“ segir Hulda Kristín Jónsdóttir.
Sjálfstraust meira en kunnátta?
Ég á yndislegan föður hérheima, en flutti á barns-aldri með móður minni til
London og uppeldisfaðir minn er
Líbani,“ segir Hulda Kristín.
„Þannig að ég ólst upp við bland-
aða menningu og eyddi miklum
tíma í Líbanon og á Kýpur, heim-
sótti til dæmis stjúpfjölskyldu
mína í Beirút á stríðsárunum og
eftir þau.“
– Hvernig vegnar þeim núna?
„Illa,“ svarar Hulda Kristín.
„Þjóðfélagið hafði verið byggt upp
eftir stríðið, þar var orðið ofboðs-
lega fallegt aftur og yndislegt að
koma þangað. Menningin hafði
verið endurvakin og landið farið
að líkjast gamla Líbanon. Svo kom
aftur upp ágreiningur og nú er bú-
ið að knésetja Líbanon. Þetta var
styrjaldarástand og fjölskyldan
okkar missti allt sitt. Við náðum
ekki sambandi við þau meðan
átökin stóðu yfir, tíu dagar liðu án
þess að stjúpfaðir minn heyrði í
systur sinni og hann beið með tár-
in í augunum eftir því að fá fregn-
ir af þeim. Það er skelfilegt hvað
fólk hefur mátt þola.“
– En hvernig er að eiga hálflíb-
anska fjölskyldu í London?
„Stjúpfaðir minn er kristinnar
trúar, ekki múslimi. En hræðslan
er mikil í garð araba. Það er
kannski reynt að gera það ekki á
áberandi hátt en það er greinilegt
hverjir eru teknir til hliðar á flug-
völlum. Og fólk fer jafnvel úr lest-
arvögnum ef múslimi stígur inn.
Fordómarnir eru miklir og fárán-
leikinn sem því fylgir. Þetta er
svipað og að dæma alla Íra út frá
IRA. Maður skilur hræðsluna upp
að vissu marki en það gengur ekki
að dæma heila trú eða þjóðflokk
út frá nokkrum einstaklingum.
Það er álíka og að dæma íslensku
þjóðina fyrir fjóra banka. Mað-
urinn minn lenti í ágreiningi í við-
skiptaferð í Hollandi um daginn
þar sem hann var tekinn í gegn
fyrir að vera Íslendingur og spurð-
ur hvernig hann dirfðist að láta
sjá sig þar í landi.“
– Hvernig stóð á því að þú flutt-
ist til Íslands?
„Það var fallegur víkingur sem
kom og rændi mér,“ segir Hulda
Kristín og hlær. „Ég ætlaði að vera
heima í eitt ár þegar ég var átján
ára, læra tungumálið og kynnast
íslensku hliðinni á mér. En svo
þegar ég ætlaði utan aftur kom til
sögunnar þessi fallegi karlmaður
og ég hef verið gift honum síðan!“
Rænt af víkingi
HEILDARÚTTEKT
Á STÖÐU ENSK-
UNNAR Á ÍSLANDI