Morgunblaðið - 22.03.2009, Blaðsíða 46

46 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. MARS 2009
NÝLEGA hafa birst
greinar í Morg-
unblaðinu sem fjalla
um daggjöld og
greiðslufyrirkomulag
á stofnunum fyrir
aldraða þar sem m.a.
er vakin athygli á
hlutverki stjórnenda
stofnana varðandi inn-
heimtu greiðsluþátt-
töku vistmanna. Þannig segja
stjórnendur Elliheimilis Grundar
og Áss í Hveragerði að þeim sé
uppálagt af Tryggingastofnun rík-
isins að innheimta hjá vistmönnum
greiðslur sem þeim beri að greiða
til viðbótar daggjaldi ríkisins.
Fram kemur í viðtali við Gísla Pál
Pálsson „að mörgum bregður við
og skilja þetta ekki. Það er í sjálfu
sér eðlilegt því þessir peningar
hafa verið margskattaðir þegar t.d.
er um fjármagnstekjur að ræða“.
Það getur varla talist eðlilegt að
stjórnendur stofnana eigi að vera
rukkarar fyrir Tryggingastofnun
ríkisins og ganga að öldruðu veik-
burða fólki og krefja það um
greiðslur allt upp í 262.313 á mán-
uði eftir hækkun sem varð 1. jan-
úar sl. Það hlýtur að vera lág-
markskrafa að vistmenn séu
upplýstir um greiðsluþátttöku áður
en kemur til dvalar á stofnun.
Hvar er upplýsingaskyldan?
Hver er ábyrgur fyrir henni? Það
virðist ekki ljóst. Ennfremur hljót-
um við að spyrja: Fyrir hvað er
vistmaður á stofnun að borga?
Þetta er áleitin spurning vegna
þess að vistmenn á stofnunum aldr-
aðra eru krafðir um greiðslu sem
eingöngu miðast við tekjur en ekki
hvernig aðbúnað, umönnun og
þjónustu viðkomandi
fær. Þannig er ekki
gerður greinarmunur
á hvort vistmaður býr
í kjallaraherbergi með
öðrum óviðkomandi
eða hann býr í einbýli
með snyrtingu og eig-
in innanstokksmunum
og fær góða þjónustu.
Almenn og einföld
regla í viðskiptum
mun víst vera sú að
greiðandi á að vita
hvað hann fær í stað-
inn fyrir peningana. Svo er ekki
um að ræða í þessum tilvikum,
vegna þess að engir samningar né
skilmálar eru gerðir milli vist-
manns og stofnunar. Sama á við
um ríkið og flestar stofnanir fyrir
aldraða sem ríkið leggur til rekstr-
arfé í formi daggjalda. Hingað til
hafa þjónustusamningar ekki verið
gerðir um þau viðskipti. Enda
heyrðu stofnanir aldraðra undir
heilbrigðisráðuneytið í áratugi eða
þangað til 1. janúar 2008 þegar
málaflokkurinn fluttist til félags- og
tryggingaráðuneytis. Þar mun
vinna vera hafin í þá veru að reyna
að breyta þessu og er sannarlega
kominn tími til.
Félag eldri borgara í Reykjavík
hefur margoft ályktað og sent
áskoranir til stjórnvalda um úrelt
greiðslufyrirkomulag á stofnunum
aldraða og gert kröfu um að aldr-
aðir haldi fjárforræði sínu. Þar er
sérstaklega gagnrýnt þegar allar
bætur frá TR renna til viðkomandi
stofnana án þess að aldraðir sjálfir
hafi nokkuð um það að segja, en
síðan getur Tryggingastofnun rík-
isins skammtað mánaðarlega vasa-
peninga til vistmanna á stofnunum
sem ekki fá greiðslur úr lífeyr-
issjóðum. Varla er hægt að nið-
urlægja aldrað fólk öllu meira. Við
verðum að hætta að reka öldr-
unarstofnanir eins og gamla spítala
með daggjöldum og fortíðarfyr-
irkomulagi innanhúss þar sem vist-
menn eru settir saman í herbergi
án þess að hafa nokkuð um það
sjálfir að segja.
Við verðum að fara að koma okk-
ur upp úr þessu úrelta fyr-
irkomulagi.
Í staðinn ættu að koma íbúðak-
lasar og íbúðasambýli fyrir þá sem
þurfa mesta umönnun. Þannig
verði búseta skilgreind sem sjálf-
stæð búseta og kostnaður vegna
húsnæðis verðlagður í samræmi við
stærð og gæði. Aldraðir halda þá
sínu fjárforræði, sjálfstæði og sjálf-
ræði og hafa nauðsynlegan fram-
færslulífeyri til þess sem tilheyrir
venjulegu lífi, húsnæðis, fæðis,
lyfjakostnaðar o.s.frv. Rétt er að
hafa í huga að efnahagslegt sjálf-
stæði er grundvallarmannréttindi.
Öldruðum er að fjölga í þjóð-
félaginu, eins og allir vita. Viðhorf
eru að breytast, eldra fólk er betur
upplýst um réttindi sín og stöðu en
áður var. Í framtíðinni munu þeir
vera meiri þátttakendur og ger-
endur í því lífi sem þeir vilja lifa á
efri árum og ráða meiru um hvaða
þjónusta þeim býðst þegar þeir
þurfa á henni að halda. Aldraðir
eiga að lifa með reisn og virðingu
til æviloka.
Margrét Margeirsdóttir
Fyrrverandi formaður Félags
eldri borgara í Reykjavík.
Úrelt fyrirkomulag greiðslna
á öldrunarstofnunum
Margrét Margeirs-
dóttir skrifar um
öldrunarstofnanir
» Við verðum að fara
að koma okkur upp
úr þessu úrelta fyr-
irkomulagi.
Margrét Margeirsdóttir
Höfundur er fyrrverandi formaður
Félags eldri borgara í Reykjavík.
HEIMSKREPPAN
fer dýpkandi dag frá
degi og enginn sér
fyrir endann á henni.
Athygli vekur hversu
lítið fer fyrir umræðu
um eðli hennar og or-
sakir og hvað við eigi
að taka. Hérlendis
hafa flestir haft í
mörg horn að líta eftir hrunið
mikla sl. haust og ekki um að sak-
ast þótt lítið hafi farið fyrir um-
ræðu um víðara samhengi. Smám
saman er það að renna upp fyrir
fólki að íslenska bankahrunið
tengist heimsviðburði sem ekki á
sinn líka frá því milli heimsstyrj-
alda á öldinni sem leið. Kreppan
sem á rætur í gangverki kapítal-
ismans er vafalítið af sama toga
og sú sem reið yfir fyrir 80 árum,
en ytri aðstæður í veröldinni eru
nú allt aðrar en þá. Ekki þarf
annað en benda á að íbúatala jarð-
ar hefur þrefaldast síðan, alvar-
legar loftslagsbreytingar steðja að
af mannavöldum, tæknistig hefur
tekið stökkbreytingu og auðsöfnun
og misskipting vex óðfluga. Við
þessar aðstæður eru efnahags-
hamfarirnar nú afdrifaríkari og
hættulegri fyrir siðmenningu okk-
ar en kreppur fyrri alda og þörfin
á róttækum úrlausnum brýnni en
ella.
Heimskerfi á heljarslóð
Það þarf ekki mikla visku til að
sjá þá grundvallarbresti sem verið
hafa í búskaparháttum mannkyns
um langa hríð og ógna nú um-
hverfi jarðar og undirstöðum sið-
menningar sem aldrei
fyrr. Fyrst er að
nefna ósjálfbæran
orkubúskap með jarð-
efnaeldsneyti sem
stendur nú undir 80-
90% af orkunotkun
mannkyns. Þar er að
finna uppsprettu
gróðurhúsaloftsins
sem veldur hlýnun
jarðar og hættu á
hrikalegum og stig-
mögnuðum afleið-
ingum þegar í tíð
næstu kynslóða. Þurrð þessara
orkugjafa, olíu og kola, er fyr-
irsjáanleg, en enginn sjálfbær
orkugjafi er í sjónmáli sem leyst
geti þá af hólmi nema á löngum
tíma. Samhliða þróun nýrra orku-
gjafa þarf að koma til stórfelldur
samdráttur í heildarorkunotkun
jarðarbúa og það enn frekar mið-
að við höfðatölu. Kjarnorka knýr
víða á en notkun hennar er háska-
leg vegna geislavirks úrgangs og
þeirrar hættu sem af dreifingu
hennar stafar. Þróunin í orkubú-
skap jarðar stefnir hins vegar
hratt í öfuga átt með vexti sem
Alþjóða orkumálastofnunin, IEA,
áætlar að nemi allt að 50% fram
til ársins 2030.
Að ryðja veisluborðið
Vöxturinn í orkunotkun stafar
af framleiðslu- og neysluháttum
sem þorri fólks hefur talið eft-
irsóknarverða og birtast Vest-
urlandabúum í sífellt hraðari vöru-
umsetningu og útþenslu á flestu
því sem tengist daglegu lífi, hús-
næði, samgöngum, tækjum og tól-
um, ekki síst til dægrastyttingar.
Við þetta bætist sú falda en sívax-
andi fjárfesting sem tengist hern-
aði og hergagnaframleiðslu og
stendur undir drjúgum hluta af
hagvexti og útgjöldum ríkja, jafn-
vel þeirra sem örsnauð mega telj-
ast. Nemur sá þáttur um 1,5 bilj-
ónum bandaríkjadala, þar af fellur
tæpur helmingur til hjá Banda-
ríkjunum og um 70% hjá Nató-
ríkjum (heimild Wikipedia). Bent
er á að með bættri nýtingu að-
fanga samhliða tækniþróun, betri
endingu í stað einnota og auknu
vinnuframlagi megi draga umtals-
vert úr sóun orku og efnisþátta.
Það eitt dugar þó skammt ef
heimfæra ætti neyslumynstur
Vesturlanda upp á alla jarðarbúa.
Fyrir slíku eru engar forsendur
og því er verkefnið að búa sem
flestum bærilegt líf með langtum
minni orku og álagi á umhverfið.
Gjaldþrota hagkerfi
Og þá er komið að kreppunni og
spurningunni hvort einhver von sé
til að heimsbyggðin komist út úr
henni án þess að endurtaka
hrunadansinn. Margir viðurkenna
í orði að kapítalisminn hafi brugð-
ist og mörgu þurfi að breyta. Á
skömmum tíma hafa forystumenn
iðnríkjanna snúið baki við ný-
frjálshyggjunni og skriðið undir
pilsfald ríkisins eftir peningum til
að bjarga bönkum og bílaframleið-
endum og seðlabankar eru í kapp-
hlaupi um að færa niður vexti,
sem nú eru víða að nálgast núllið.
Nú síðast hefur Englandsbanki
boðað seðlaprentun til að vinna
gegn verðhjöðnun og fá hjólin til
að snúast. Þrátt fyrir að verja eigi
óheyrilegum upphæðum úr skuld-
settum ríkissjóði Bandaríkjanna
og fleiri ríkja í yfirtökur og örv-
unaraðgerðir eins og það er kallað
er engin vissa fyrir að það dugi til
að endurvekja traust og stöðva
áframhaldandi samdrátt. Atvinnu-
leysishorfur upp á 10% í Banda-
ríkjunum og 20% á Spáni segja
sína sögu um ástand á vinnumark-
aði vestanhafs og austan. Það er
líka tímanna tákn að höfuðrit
Karls Marx, Auðmagnið, rennur
nú út eins og heitar lummur.
Að rjúfa vítahringinn
Leiðtogar iðnríkja, ýmist undir
merkjum G8 eða G20, leita nú úr-
ræða út úr efnahagsöngþveitinu á
tíðum fundum og vikapiltar þeirra
hittast þeim mun oftar. Talað er
um samræmdar aðgerðir, þak á
ofurlaun, endurmótun á fjár-
málakerfis heimsins en umfram
allt að ekki megi grípa til vernd-
araðgerða og hlúa að heimamark-
aði. Allt á áfram að vera hnatt-
vætt og menn skulu bara vona að
veisluhléið standi stutt svo að
unnt sé að halda áfram eins og
ekkert hafi í skorist. Menn varast
eins og heitan eld að nefna jöfnuð
og lítið heyrist minnst á sjálfbæra
þróun, hvað þá sósíalisma. Nú er
þó kjörið tækifæri til að brjótast
út úr vítahring sjálfseyðingar og
blinds hagvaxtar. En til þess þarf
þor og nýja hugsun og umfram
allt að kasta trúnni á óskeikulan
markað sem æðsta leiðarljós.
Hjörleifur Gutt-
ormsson skrifar um
neyslumunstur
Vesturlandabúa
» Allt á áfram að vera
hnattvætt og menn
skulu bara vona að
veisluhléið standi stutt
svo að unnt sé að halda
áfram eins og ekkert
hafi í skorist.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
ÉG vil byrja á að
þakka Guðmundi
Magnússyni fyrir bók-
ina Nýja Ísland, hún
ætti að verða skyldu-
lesning í skólum. Í síð-
ustu grein var ég að
benda á hvað það væri
þýðingarmikið að sýna
hvernig við ætlum að
greiða lánin sem við
erum nú að taka, við erum rúin láns-
trausti og verðum það áfram ef öll
áhersla verður lögð á að deila út
lánsfé.
Kvótakerfið
Íslendingar voru frjálsir að því að
veiða fisk í þúsund ár, síðan var
ákveðið að deila þessum réttindum
til aðila sem höfðu unnið sér það til
ágætist að hafa verið svo duglegir
við veiðarnar að þeir voru langt
komnir með að útrýma fiskistofn-
unum. Stefnan virðist vera sú að
þessir aðilar og aðrir sem þeir
ánafna réttindunum hafi einkarétt á
fiskveiðum við Ísland um alla fram-
tíð. Kvótakerfið er nauðsynlegt til að
koma í veg fyrir ofveiði, og ekki virð-
ist álitlegt að taka upp annað kerfi.
Á það hefur verið bent að það kvóta-
kerfið hafi ekki skilað tilætluðum ár-
angri og eflaust þarf að bæta fram-
kvæmdina. Margir benda á að það
þurfi að taka meira mark á fiski-
fræði sjómannsins, ég tel það ekki
vera. Lítum til dæmis á trillusjó-
mann. Fyrir nokkrum áratugum var
hann á trillu sem gekk um 5 mílur,
til að finna fiskin var reynt að styðj-
ast við gömul mið, sem stundum sást
ekki til og hver maður var með eitt
færi. Nú eru menn á bátum sem
komast fjórfalt hraðar, þeir eru með
staðsetningartæki og sífellt full-
komnari fisksjár og að auki er hver
maður með mörg færi. Er það nokk-
ur sönnun þess að meiri fiskur sé í
sjónum þótt þeir fái fleiri fiska. Sjó-
menn eru eins og aðrir Íslendingar,
þeir vilja taka lán og hirða ekki um
hvað vextirnir eru háir. Ofveiði er
ekkert annað en lán sem greiðist
með minni afla síðar oft með ok-
urvöxtum. En setjum ekki alla sjó-
menn undir sama hatt, ég hef lesið
viðtöl við reynda sjómenn sem telja
að sóknin hafi verið alltof mikil. Arði
af fiskveiðum var á síðustu öld dreift
til þjóðarinnar með því að skrá
gengið þannig að fiskveiðarnar
gengju, en gæfu ekki óeðlilega mikið
í aðra hönd. Þetta var gallað kerfi og
gengur tæpast lengur jafnvel þótt
við höldum krónunni.
Þjóðin þarf nú að fá eðlilegan arð
af þessari eign sinni. Það verður
best gert með því að afskrifa núver-
andi kvóta um 4% á ári (í 25 ár) og
selja þann kvóta sem þannig losnar á
uppboði til 1, 2, 5 og 10 ára. Útgerð-
armenn munu halda því fram að þeir
geti ekki staðið undir þessu, en þetta
er svipað kerfi og byggingarfyr-
irtæki á tilboðsmarkaði hafa búið
við, vissulega hafa sum þeirra farið á
hausinn, en það hafa líka byggst upp
öflug fyrirtæki. Laun sjómanna ættu
heldur ekki að lækka frekar en laun
iðnaðarmanna hjá fyrrnefndum fyr-
irtækjum meðan að atvinnuástand
var eðlilegt.
Því hefur verið haldið
fram að sala veiðileyfa
kæmi sérstaklega illa
við íslensk sjávarþorp,
en er það svo. Við höf-
um séð hvaða áhrif það
hefur ef kvóti er fluttur
úr byggðalagi, mönnum
eru nánast allar bjargir
bannaðar því kvótaverð
er óheyrilega hátt. Ef
farið verður að of-
annefndum tillögum
verður þegar fram í
sækir stór hluti kvótans
boðinn upp árlega, það lækkar verð-
ið mikið og nýir aðilar geta keppt á
jafnréttisgrundvelli.
ESB
Ég hef ekki áhyggjur af því þótt
ESB ákveði heildarkvóta, ég get
ekki séð hvaða ávinning þeir hefðu
af því að fara ekki eftir ráðlegg-
ingum fiskifræðinga og íslensk út-
gerðarfyrirtæki munu áfram ein
hafa veiðirétt á Íslandsmiðum og
eftirlitið á miðunum mun einnig
verða áfram í höndum Íslendinga.
Ég óttast hins vegar að erlendir að-
ilar kaupi íslensk útgerðarfyrirtæki
og þar með kvótann (útgerðarmenn
segjast vera mjög skuldsettir og
þurfa því margir að selja). Með því
væri arður af þessari þjóðareign
okkar glataður um alla framtíð, ef
núverandi kerfi er óbreytt.
Kvótinn og ESB
Haraldur Svein-
björnsson fjallar
um afskrift á kvóta-
kerfinu
Haraldur
Sveinbjörnsson
» Þjóðin þarf nú að fá
eðlilegan arð af
þessari eign sinni.
Það verður best gert
með því að afskrifa nú-
verandi kvóta um 4% á
ári …
Haraldur Sveinbjörnsson
verkfræðingur.
Heimskreppa og banvænn vítahringur
@
Fréttir
á SMS