Morgunblaðið - 16.08.2009, Qupperneq 22

22 Geðheilsa
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. ÁGÚST 2009
Eftir Valgerði Þ. Jónsdóttur
vjon@mbl.is
Bandaríski sálfræðing-urinn David Rosen-han haslaði sér völlog hristi jafnframtrækilega upp í sam-
félagi geðlækna og sálfræðinga árið
1973 þegar tímaritið Science birti
grein hans On Being Sane in Insane
Places. Þar fjallaði Rosenhan um
reynslu sína og sjö félaga sinna af
því að vera heilir á geði á stofn-
unum fyrir geðveika. Greinin vakti
áleitnar spurningar um mörkin milli
geðveikra og annarra og hvort geð-
heilbrigðisstéttin væri þess í raun
umkomin að dæma. Einnig var bent
á hættuna á að á geðsjúkrahúsum
væri persónuleiki fólks máður út og
það einfaldlega stimplað geðveikt.
Auk Rosenhans voru í hópnum
tveir kollegar hans, sálfræðinemi á
þrítugsaldri, geðlæknir, barnalækn-
ir, húsmóðir og listmálari. Þau
gerðu sér upp geðveiki til að freista
þess að vera lögð inná geðsjúkra-
hús. Oftast reyndist það auðsótt,
þau þurftu ekki annað en að þykjast
heyra raddir til að sannfæra lækna
um að þau væru geðveik og spít-
alatæk.
„Finnst þér þú oft vera
prófessor…?“
Á árunum 1969 til 1972 voru þau
lögð inná tólf geðsjúkrahús í fimm
fylkjum á austur- og vesturströnd
Bandaríkjanna. Vistin reyndist að
meðaltali 19 dagar, allt frá 7 dögum
til 52 daga. Oft varð innlögnin þó
lengri en til stóð því læknar voru
ekki endilega á þeim buxunum að
útskrifa þau þegar þau viðurkenndu
að hafa komið inn á fölskum for-
sendum og væru fullkomlega heil á
geði. Slíkar fullyrðingar höfðu
læknarnir efalítið margsinnis heyrt
frá sjúklingum sínum.
Í viðtali í sjónvarpsþættinum The
Trap á BBC fyrir tveimur árum
kveðst Rosenham hafa sagt fjöl-
skyldu sinni og vinum að hafa engar
áhyggjur, hann losnaði út hvenær
sem væri, eftir tvo daga eða svo.
Hvorki hann né aðra grunaði að
hann yrði lokaður inni í næstum tvo
mánuði. Eina leiðin út sagði hann
hafa verið að samþykkja að geð-
læknarnir hefðu rétt fyrir sér, hann
væri geðveikur, en sér væri að
batna.
Rosenhan, sem kallaði sig David
Lurie þegar hann gekk á milli geð-
lækna og leitaði sér lækninga við
meintri geðveiki, sagði niðurstöður
tilraunarinnar hafa orðið sér mikið
áfall. Ekki þó eingöngu vegna þess
að hann gat blekkt læknana til að
leggja sig inn, heldur hvernig hann
var meðhöndlaður um leið og hann
var úrskurðaður geðveikur.
„Mér er ennþá minnisstætt hvað
mig langaði að fara til hjúkrunar-
fólksins og segja: „Þið haldið að ég
sé David Lurie, en ég er ekki hann,
ég er David Rosenhan, prófessor í
sálfræði.“ Það eina sem hindraði
mig í að láta til skarar skríða voru
hin fyrirsjáanlegu viðbrögð: „Finnst
þér þú oft vera prófessor í sál-
fræði…?““ rifjaði prófessorinn upp í
viðtali við Time Online fyrir
skemmstu. Hann dvelur nú á hjúkr-
unarheimili í Kaliforníu og þótt
hann sé orðinn 79 ára og eigi erfitt
um mál eftir heilablóðfall virðist
hann engu hafa gleymt.
Sjúkleg „skrifárátta“
Sjö platsjúklinganna voru úr-
skurðaðir geðklofar og einn með
geðhvarfasýki. Þeir fengu samtals á
tímabilinu 2.100 pillur við sjúkdóm-
um sínum. Af þeim gleyptu þeir
óvart tvær, en þeir höfðu þjálfað sig
í að „kinna“, þ.e. að geyma töflurnar
í munni en ekki gleypa. Fyrir utan
þetta „svindl“ og að sigla undir
fölsku nafni og þykjast heyra raddir
þurftu platsjúklingarnir ekki að
sýna tilþrifamikla leikræna tján-
ingu. Þeir höfðu ákveðið að svara
öllum spurningum heiðarlega og
segja að þeim liði betur og væru
hættir að heyra raddir eftir að þeir
voru lagðir inn. Ekki einn einasta
starfsmann grunaði að brögð væru í
tafli.
Rosenhan lýsti því svo að eftir að
hann var úrskurðaður með geðklofa
hafi starfsfólk farið að ráða í orð
hans og athafnir með sérstökum
hætti. Það fór til að mynda ekki
framhjá því að hann var stöðugt að
skrifa eitthvað hjá sér, en vegna
rannsóknarinnar þurfti hann að
punkta niður minnisatriði. Grein-
ingin lét ekki á sér standa, Rosen-
han var greindur með sjúklega
„skrifáráttu“. Sama átti við um list-
málarann í hópnum, nema hann var
greindur með sjúklega „málara-
áráttu“.
Starfa sinna vegna þekktu sumir
platsjúklinganna fyrirkomulagið á
geðsjúkrahúsum. Þeim var þó ekki
síður brugðið en hinum í hópnum
við að vera þar innan veggja sem
sjúklingar. Þeir úr hópnum, sem oft
létu leggja sig inn, urðu æ kvíðnari
við hverja innlögn. Verst þótti þeim
hve starfsliðið var ófúst að koma út
úr starfsaðstöðu sinni, sem ekki var
ætluð sjúklingum, „búrinu“ svokall-
aða. Útreikningar þeirra sýndu að
starfsfólkið talaði aðeins að meðal-
tali við sjúklingana í sex og hálfa
mínútu á dag.
„Stimplaðar“ manneskjur
Eins og margar sálfræðirann-
sóknir fyrr og síðar staðfesti rann-
sókn Rosenhans þá tilhneigingu í
mannlegu eðli að „stimpla“ mann-
eskjur, t.d. vitlausar, skrýtnar, gáf-
aðar, góðar, vondar eða geðveikar
og ótal margt annað. Tilhneigingin
birtist í því að þegar maður hefur
myndað sér skoðun á manneskju,
leitar hann að öllu, sem styður þá
skoðun, og hlustar hvorki né sér vís-
bendingar, sem gætu hnekkt þeirri
skoðun.
Ellen Langer, prófessor í sál-
fræði við Harvard-háskóla, segir að
á heilbrigðissviðinu geti slíkt haft
alvarlegar afleiðingar, um leið og
sjúklingur fari til meðferðarsér-
fræðings er litið á hann sem sjúk-
ling og ekkert annað. „Mjög venju-
leg hegðun fer þaðan í frá að vera
álitin stórskrýtin eða sjúkleg,“ segir
hún.
Gagnrýnisraddir
Greinin í Science vakti gríðarleg
viðbrögð á sínum tíma og er enn ein
sú mest lesna sem sögur fara af í
heimi sálfræðinnar. Geðlækna- og
sálfræðingastéttinni þótti vegið að
starfsheiðri sínum og hélt því fram
að þótt sérfræðingar hefðu látið
blekkjast græfi sú staðreynd ekki
undan aðferðunum sem viðhafðar
væru við sjúkdómsgreiningar, enda
væri ekki í þeirra verkahring að
leita að gabbi. Þá var bent á að
sjúklingar gætu líka gert sér upp
veikindi, sem féllu undir aðrar sér-
greinar læknisfræðinnar og fengið í
kjölfarið óþarfa meðferð. Fólk sem
kvartaði til dæmis um sáran maga-
verk væri að öllum líkindum lagt
inn á sjúkrahús.
Röksemdafærslan hrein ekki á
Rosenhan. Hann hlustaði á gagn-
rýnisraddirnar, en sagði að hversu
mjög sem geðlæknar vildu að litið
væri á þá sem hverja aðra lækna,
fælist munurinn í því að þá skorti
frekari rannsóknir til staðfestingar
á sjúkdómsgreiningum sínum. Hann
þótti hafa nokkuð til síns máls, enda
blasti við að sjúkdómsgreiningin á
platsjúklingunum var hvorki ógilt
né endurskoðuð þann tíma sem þeir
voru á geðsjúkrahúsunum, ekki
einu sinni þótt þeir væru þar í 52
daga.
Ekki minnkaði fjaðrafokið innan
stéttarinnar þegar Rosenhan velti
því upp hvort læknir sem ekki gæti
einu sinni séð hvort sjúklingur ætti
við geðræn vandamál að stríða yrði
nokkurn tímann í stakk búinn til að
greina á milli mismunandi geð-
sjúkdóma.
Eftir rannsóknina fékk Rosenhan
áskorun frá sjúkrahúsi einu um að
senda þangað fleiri platsjúklinga.
Fullyrt var að læknar þar á bæ
gætu svipt af þeim hulunni ef þeir
aðeins vissu að platsjúklingar væru
meðal sjúklinganna. Næstu þrjá
mánuði komu læknarnir upp um
fjörutíu og einn „platsjúkling“. Það
kaldhæðnislega var að Rosenhan
hafði ekki sent einn einasta. Klókur.
Geðveikt gabb
Átta manns, sem á árunum 1969 til 1972
gerðu sér upp geðveiki til að fá innlögn á
geðsjúkrahús víðsvegar í Bandaríkjunum,
áttu auðveldara með að komast inn en út.
Á fölskum forsendum Í kvikmyndinni Gaukshreiðrinu (One Flew Over the Cuckoo’s Nest) frá 1975 lék fanginn McMurphy (Jack Nichlson) sama leikinn og Rosenhan og félagar, þótt tilgangurinn
væri af öðrum toga. Hann gerði sér upp geðveiki til þess að losna við að vinna í fangelsinu, en brá illilega í brún þegar hann var lagður inn á hæli fyrir geðveika.
David Rosenhan Heyrði gagnrýn-
israddir.
Í HNOTSKURN
» David L. Rosenhan út-skrifaðist með BA í sál-
fræði frá Yeshiva-háskólanum
í New York, meistaragráðu
frá Columbia-háskólanum í
sömu borg 1953 og dokt-
orsgráðu fimm árum síðar.
» Hann var leiðandi sér-fræðingur við bandaríska
dómstóla og frumkvöðull í
beitingu sálfræðilegra aðferða
í réttarhöldum, t.d. við val á
kviðdómendum.
» Hann er þekktastur fyrirsvokallaða Rosenhan-
tilraun, sem hann skrifaði um í
Science og er ein mest lesna
grein á sviði sálfræði, sem
birst hefur.
» Rosenhan var prófessorStanford-lagaháskólann
frá árinu 1970.
‘‘GREININGIN LÉT EKKI ÁSÉR STANDA, ROSEN-HAN VAR GREINDURMEÐ SJÚKLEGA „SKRIF-
ÁRÁTTU“.
‘‘ÞEGAR MAÐUR HEFURMYNDAÐ SÉR SKOÐUN ÁMANNESKJU, LEITARHANN AÐ ÖLLU, SEM
STYÐUR ÞÁ SKOÐUN,
OG HLUSTAR HVORKI NÉ
SÉR VÍSBENDINGAR,
SEM GÆTU HNEKKT
ÞEIRRI SKOÐUN.