Morgunblaðið - 11.10.2009, Page 26

26 Fróðleikur
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 2009
Eftir Björn Jón Bragason
Þ
ess er skammt að bíða að
sérstök rannsóknarnefnd
Alþingis skili skýrslu
sinni um fall bankakerf-
isins. Afar fátítt er að
skipaðar séu sérstakar rannsókn-
arnefndir á vegum löggjafans hér á
landi, en tvisvar áður hefur slíkum
nefndum verið komið á fót. Árið 1955
kaus Neðri deild Alþingis nefnd til að
rannsaka okur, en sú nefnd var skip-
uð á grundvelli 39. gr. stjórnarskrár.
Haustið 1985 voru sett sérlög um
rannsóknarnefnd áþekka þeirri sem
nú mun senn ljúka sínum störfum, en
nefnd þessi var skipuð til að rann-
saka viðskipti Hafskips hf. og Út-
vegsbanka Íslands.
Gjaldþrot kaupskipaútgerð-
arinnar Hafskips hf. hinn 6. desem-
ber 1985 hafði djúpstæð áhrif á fram-
vindu íslensks stjórnmála- og
efnahagslífs. Afdrif íslensks stórfyr-
irtækis, sem ætla mætti að væru
hreint viðskiptalegs eðlis, leiddu til
uppgjöra í tveimur stjórnmálaflokk-
um, en um það leyti sem hneig að
endalokum skipafélagsins hófust ein-
hver þau hörðustu átök á Alþingi
sem um getur. Í kjölfar gjaldþrotsins
mögnuðust þeir eldar sem logað
höfðu í kringum félagið og varð sú
krafa hávær að skipuð yrði sérstök
nefnd þingmanna til að rannsaka við-
skipti Hafskips hf. og Útvegsbanka
Íslands, annars stærsta banka þjóð-
arinnar. Hins vegar var önnur leið
farin. Sett voru sérlög um þriggja
manna rannsóknarnefnd, sem skipuð
skyldi af Hæstarétti. Margvísleg
gagnrýni kom fram á skipan, störf og
niðurstöður nefndarinnar og telja
sumir gagnrýnendur að alvarlegir
meinbugir séu á skýrslu hennar.
Tilurð nefndarinnar
Gervalt samfélagið lék á reiði-
skjálfi í upphafi desembermánaðar
1985 vegna yfirvofandi gjaldþrots
Hafskips hf. Þá sat að völdum ríkis-
stjórn Framsóknarflokks og Sjálf-
stæðisflokks. Þingmenn vinstri
flokkanna, Alþýðuflokks, Alþýðu-
bandalags og Bandalags jafn-
aðarmanna, auk Kvennalista, töldu
að stjórnendur skipafélagsins hefðu
notið óeðlilegrar pólitískrar fyr-
irgreiðslu innan bankakerfisins í
skjóli Sjálfstæðisflokksins. Þar fór
fremstur í flokki Jón Baldvin Hanni-
balson, þingmaður og formaður Al-
þýðuflokksins, og Ólafur Ragnar
Grímsson, varaþingmaður og for-
maður framkvæmdastjórnar Al-
þýðubandalagsins. Í ádeilum á Haf-
skipsmenn minntu vinstrimenn
ósjaldan á að Albert Guðmundsson,
þáverandi iðnaðarráðherra, hefði á
öndverðum níunda áratugnum verið
hvort tveggja í senn stjórnar-
formaður Hafskips hf. og formaður
bankaráðs Útvegsbanka Íslands, við-
skiptabanka Hafskips.
Í sjónvarpsþættinum Kastljósi,
skömmu fyrir gjaldþrot Hafskips,
lýsti Ólafur Ragnar því yfir að uppi
væru ákærur [svo] í garð Alberts
Guðmundssonar þess efnis að hann
hefði misnotað aðstöðu sína í bank-
anum til að greiða fyrir viðskiptum
Hafskips hf. Taldi Ólafur að Útvegs-
bankinn hefði fyrir löngu átt að
krefjast þess að Hafskip hf. yrði tek-
ið til gjaldþrotaskipta og sló því með-
al annars föstu að stjórnendur Haf-
skips hefðu dregið að sér stórfé sem
þeir hefðu notað til að greiða fyrir
„einkalúxus erlendis og hérlendis“,
svo vitnað sé orðrétt til ræðu hans í
sameinuðu Alþingi 10. desember,
fjórum dögum eftir gjaldþrotið.
Segja má að óvægin gagnrýni
vinstrimanna á stjórnendur Hafskips
og Útvegsbankans hafi náð hámarki
umrætt kvöld, en þar var beitt alls
kyns brigslum og stóryrðum, auk
þess sem málflutningurinn var um
margt ýkjukenndur.
Forsætisráðherra og formaður
Framsóknarflokksins, Steingrímur
Hermannsson, hafði um allnokkra
hríð fylgst grannt með málefnum
Hafskips. Hinn 9. desember ritaði
aðstoðarmaður hans, Helga Jóns-
dóttir, minnisblað til yfirmanns síns
þar sem hún fjallaði rækilega um
gjaldþrotamál Hafskips. Í þessu
minnisblaði rakti hún gang gjald-
þrotamála almennt en þar kemur að
auki fram að hún hafði átt viðræður
við skiptaráðendur í þrotabúi Haf-
skips, borgarfógetana Markús
Sigurbjörnsson og Ragnar H. Hall,
sem voru fyrrverandi samstarfs-
menn hennar hjá borgarfógeta-
embættinu.
Taldi aðstoðarmaður forsætisráð-
herra brýnt að komið yrði í veg fyrir
að samþykkt yrði tillaga á Alþingi
um skipan nefndar þingmanna til að
rannsaka málið skv. 39. gr. stjórnar-
skrár, en sú krafa var hávær þessa
daga. Forsætisráðherra gat þess í
ræðu sinni í sameinuðu Alþingi hinn
10. desember að hann væri mótfall-
inn því að Hafskipsmálið yrði með
þeim hætti rannsakað „fyrir opnum
tjöldum“. Taldi hann það geta orðið
„stórkostlegt slys“. Helga benti for-
sætisráðherra á aðra leið, en hún
fólst í því að skipaðir yrðu sérstakir
trúnaðarmenn, sem unnið gætu að
rannsókn á þætti Útvegsbankans í
málinu í samráði við skiptaráðanda
og hugsanlega tekið upp þráðinn þar
sem henni sleppti, og kannað t.d.
„móralska“ þætti og annað það, sem
ekki snerti hagsmuni þrotabúsins
með þeim hætti að skiptaráðandi
teldi fyrir sitt leyti ástæðu til þess að
fylgja því frekar eftir. Í minn-
isblaðinu taldi Helga upp þá menn
sem gætu komið til greina í um-
rædda nefnd. Þar voru nefndir Bene-
dikt Sigurjónsson fyrrv. hæstarétt-
ardómari, Baldur Möller fyrrv.
ráðuneytisstjóri, Stefán Már Stef-
ánsson prófessor, Arnljótur Björns-
son prófessor, Þorvaldur Gylfason
prófessor, Árni Vilhjálmsson pró-
fessor, Guðmundur Ingvi Sigurðsson
hæstaréttarlögmaður, Ármann
Snævarr fyrrv. hæstaréttardómari
og Gunnlaugur Claessen ríkis-
lögmaður.
Sjálfstæðismenn lögðust hart
gegn því að sett yrði á fót sérstök
rannsóknarnefnd og vildu að með
málið yrði farið eftir venjulegum
leiðum réttarkerfisins. Framsóknar-
menn, sem sátu í ríkisstjórn með
Sjálfstæðisflokknum, kröfðust þess
hins vegar að fram færi sérstök
rannsókn á viðskiptum Hafskips og
Útvegsbankans. Það varð því að
samkomulagi stjórnarflokkanna að
sett yrðu lög um skipan þriggja
manna rannsóknarnefndar, svo sem
fyrr var nefnt. Hæstiréttur skyldi
skipa í nefndina og bankaeftirlit
Seðlabankans veita henni aðstoð við
að afla gagna. Svavar Gestsson,
þingmaður Alþýðubandalags, orðaði
það svo að stjórnarmeirihlutinn á Al-
þingi þyrði ekki að fallast á „opna
rannsókn“ Hafskipsmálsins.
Jón Baldvin Hannibalsson átti
sæti í fjárhags- og viðskiptanefnd
neðri deildar. Þegar málið var til um-
ræðu í nefndinni lét hann bóka að
höfuðáherslu skyldi að leggja á, að
allt yrði gert til að rannsaka til hlítar
hvort um óeðlilega viðskiptahætti
hefði verið að ræða milli bankans og
skipafélagsins. Tók hann fram að
hann hefði talið æskilegra að skipuð
hefði verið nefnd á vegum þingsins á
grundvelli 39. gr. stjórnarskrár. Jón
Baldvin var því mótfallinn að Hæsta-
rétti yrði blandað inn í málið þar sem
líklegt væri að málinu yrði að lokum
vísað til hans.
Af störfum rannsóknarnefndar
Hæstiréttur skipaði í nefndina þá
Jón Þorsteinsson, hæstaréttarlög-
mann og fyrrverandi þingmann Al-
þýðuflokksins, formann, Brynjólf
Sigurðsson, lektor í viðskiptafræði,
og Sigurð Tómasson, löggiltan end-
urskoðanda. Skyldi nefndin hraða
störfum sínum og skila skýrslu til
viðskiptaráðherra sem síðan myndi
gera Alþingi grein fyrir niðurstöðum
hennar. Erfiðlega mun hafa gengið
að fá menn í nefndina og ýmsir neit-
að boði um setu í henni.
Nefndin fékk aðsetur í húsnæði
bankaeftirlits Seðlabankans og mun
hafa verið náið samband milli Jóns
Þorsteinssonar, formanns hennar, og
Þórðar Ólafssonar, forstöðumanns
bankaeftirlitsins. Bankastjórum Út-
vegsbankans þótti sem hér væri um
óeðlileg tengsl að ræða. Halldór Guð-
bjarnason, fyrrverandi bankastjóri
Útvegsbankans, líkti þessu við það ef
einn af bankastjórunum hefði boðist
til að hýsa nefndina á heimili sínu –
og hún þegið það. Bankastjórar Út-
vegsbankans voru einnig mjög gagn-
rýnir á starfsaðferðir nefndarinnar
og fundu að því að nefndarmenn
skyldu ekki hljóðrita samtöl við við-
mælendur sína. Hefði fundur nefnd-
arinnar með bankastjórninni að
mestu farið í spjall um daginn og
veginn en lítilsháttar vikið að mál-
efnum Hafskips hf. á síðustu fimm-
tán mínútum fundarins.
Alls voru viðmælendur nefnd-
arinnar 31 talsins. Ragnar Kjart-
ansson, fyrrverandi stjórnar-
formaður Hafskips, sat til að mynda
á fundi með nefndinni í liðlega tvær
klukkustundir hinn 7. ágúst 1986. Að
hans mati virtust nefndarmenn eiga
erfitt með að fóta sig á viðfangsefn-
inu og kvaðst hann hafa komið út af
fundinum „hálfringlaður“. Sagði
hann svo frá að Jón Þorsteinsson
hefði sjálfur talað mest allan tíman –
enda „maður skemmtilega mál-
glaður“.
Framsetning í fjölmiðlum
Nefndin skilaði skýrslu sinni til
viðskiptaráðherra tæpu ári eftir
skipan og lagði Matthías Bjarnason
viðskiptaráðherra hana fram í sam-
einuðu Alþingi, 13. nóvember 1986.
Áður hafði efni skýrslunnar verið
lekið til fjölmiðla, eins og efni ýmissa
annarra gagna sem tengdust rann-
sókn Hafskipsmálsins fyrr og síðar.
Hallur Hallsson, fréttamaður rík-
issjónvarpsins, hafði fengið að
glugga í skýrsluna, en hann sat dag-
langt á tilteknum stað utanhúss með
skýrsluna í heild sinni til aflestrar.
Meðan Hallur flutti frétt sína að
kvöldi 11. nóvember veifaði hann
„skýrslunni“ framan í áhorfendur en
henni hafði þá ekki enn verið dreift á
Alþingi. Raunar var hér ekki um
eiginlegt eintak að ræða, því Hallur
hafði ekki fengið það til eignar, held-
ur var um allt aðra skýrslu að ræða
og hafði hann límt ljósrit af kápusíðu
hinnar réttu skýrslu á forsíðuna.
Hinn 12. nóvember var skýrslunni
loks dreift á Alþingi og í útvarps-
fréttum sama dag var haft eftir
Matthíasi Bjarnasyni viðskiptaráð-
herra og Valdimar Indriðasyni, for-
Björgunarmönn
RANNSÓKN-
ARNEFND AL-
ÞINGIS Í HAF-
SKIPSMÁLINU
Hafskip Óhætt er að fullyrða að Hafskipsmálið sé eitt viðamesta og umdeildasta gjaldþrot Íslandssögunnar.
‘‘MÁ ÆTLA AÐ TILURÐ NEFNDARINNAR HAFIEINKUM SPROTTIÐ AF PÓLITÍSKUMÞRÝSTINGI, SEM SÉR Í LAGI BEINDIST AÐSTÖÐU ALBERTS GUÐMUNDSSONAR.