Morgunblaðið - 11.10.2009, Qupperneq 27

starfi tímabundið meðan rannsókn
stæði yfir á störfum þeirra. Í dómi
sakadóms kom hins vegar fram að
stjórnendur bankans „stöðvuðu [í
október 1984] alla fyrirgreiðslu
nýrra lána [til Hafskips hf.], að því
undanskildu að tvö lán voru veitt
snemma árs 1985 vegna hlutafjár-
aukningar“. Í forsendum dómsins er
beinlínis kveðið svo að orði að banka-
stjórarnir hafi beinlínis stundað
„björgunaraðgerðir“ í þágu bankans.
Ljóst er að rannsóknarnefnd Jóns
Þorsteinssonar var ekki ætlað að
setjast í dómarasæti eða eiga þátt í
undirbúningi ákæru, en engu að síð-
ur felldi hún þungan dóm yfir banka-
stjórum Útvegsbankans. Lárus
Jónsson, fyrrverandi bankastjóri Út-
vegsbankans, gagnrýnir til að mynda
harðlega að skýrsla nefndarinnar
lagsins hinn 9. apríl 1986. Auk þess
var gefin út ákæra á hendur núver-
andi og fyrrverandi bankastjórum
Útvegsbankans, auk aðstoðar-
bankastjóra, þeim Ármanni Jak-
obssyni, Bjarna Guðbjörnssyni og
Jónasi G. Rafnar, fyrrverandi banka-
stjórum Útvegsbankans, svo og þá-
verandi bankastjórum, Halldóri Guð-
bjarnasyni, Lárusi Jónssyni og Ólafi
Helgasyni. Auk þess sætti Axel
Kristjánsson ákæru. Mál var höfðað
gegn þessum mönnum fyrir brot í
opinberu starfi á árunum 1982–1985.
Var þeim gefið að sök að hafa sýnt af
sér „stórfellda vanrækslu og hirðu-
leysi“ í viðskiptum við Hafskip. Tjón
bankans hefði numið 422 milljónum
króna og þá væri ljóst að „fjártjón
bankans af þessum sökum verður
mun meira þegar lokið verður gjald-
þrotaskiptum á búi Hafskips hf.“
Bankastjórarnir sex, auk aðstoð-
arbankastjórans, voru taldir hafa
gerst brotlegir gegn 140. og 141. gr.
hegningarlaga. Þessar lagagreinar
fjalla um það þegar opinber starfs-
maður „synjar eða af ásettu ráði læt-
ur farast fyrir að gera það, sem hon-
um er boðið á löglegan hátt“ eða
„gerist sekur um stórfellda og ítrek-
aða vanrækslu í starfi“. Viðurlög við
brotum gegn þessum ákvæðum voru
sektir eða varðhald.
Hallvarður Einvarðsson ríkissak-
sóknari ritaði bréf til sakadóms 9.
apríl 1987. Kom þar fram að með
ákærunni fylgdi skýrsla rannsókn-
arnefndarinnar. Mikla athygli vekur
að skýrslan skyldi hafa verið lögð
fram með ákærum á hendur banka-
stjórum, þar sem það var ekki hlut-
verk nefndarinnar að eiga þátt í
rannsókn sakamáls eða útgáfu
ákæru. Auk þess sem bankastjórn-
um hafði ekki verið gerð grein fyrir
að skýrslan væri hluti sakargagna. Í
ljósi þess að bankastjórar Útvegs-
bankans höfðu ekki stöðu grunaðra
manna nokkru fyrir útkomu skýrslu
nefndarinnar og vegna þess að hún
var látin fylgja með ákærum er ekki
óvarlegt að ætla að skýrsla rann-
sóknarnefndarinnar hafi beinlínis
leitt til þess að þeir voru ákærðir.
Fór út fyrir umboð sitt
Dómur sakadóms í Hafskipsmál-
inu var kveðinn upp hinn 9. júlí 1990
að loknum lengsta málflutningi Ís-
landssögunnar. Þar voru allir banka-
stjórar Útvegsbankans, aðstoð-
arbankastjóri, bankaráðsmenn og
endurskoðandi bankans sýknaðir og
þeim dómi var ekki áfrýjað til
Hæstaréttar. Þá hafði mikið vatn
runnið til sjávar. Skömmu eftir að
ákærur voru gefnar út á hendur
bankastjórum Útvegsbankans, á
vordögum 1987, var bankinn lagður
niður og stofnað hlutafélag um rekst-
urinn. Þar sem bankastjórarnir sátu
undir ákærum fór svo að þeir urðu
einu starfsmenn Útvegsbankans sem
ekki voru ráðnir til hins nýja hluta-
félagabanka.
Af skýrslu nefndarinnar að dæma
höfðu bankastjórar Útvegsbankans
gerst sekir um vítavert gáleysi í við-
skiptum bankans við Hafskip hf. og
rétt hefði verið að víkja þeim úr
manni bankaráðs Útvegsbankans, að
þeir væru með öllu ósammála höf-
undum skýrslunnar.
Meginniðurstöður nefndarinnar
Nefndin komst að þeirri nið-
urstöðu að árið 1982 hefði farið að
halla undan fæti í rekstri Hafskips
og taldi einkum að því hefði ráðið
sérstaklega óhagstæð gengisþróun,
„óheppilegar“ fjárfestingar, „ógæti-
leg stjórn“ og ýmsar ytri aðstæður.
Síðan hefðu stjórnendur félagsins
eygt siglingar á Norður-Atlantshafs-
leiðinni, svokallaðar Atlantshafssigl-
ingar, sem bjargræði en þær hefðu
þvert á móti orðið sem snara um háls
þess. Að mati skýrsluhöfunda hefði
ekkert ráðrúm gefist til að ráðstafa
eignum Hafskips, aðstöðu þess og
viðskiptasamböndum á hagfelldan
hátt vegna þess hve seint stjórn-
endum félagsins varð ljóst hvert
stefndi. Tilraunir til að bjarga Haf-
skipi hafi því allar farið út um þúfur.
Rannsóknarnefndin gerði sér-
stakar athugasemdir við þróun fjár-
hagsskuldbindinga á árunum 1982 og
1983 þegar hagnaður varð á rekstri
Hafskips jafnframt því sem eigið fé
félagsins rýrnaði mjög. Töldu nefnd-
armenn að fyrirgreiðsla Útvegs-
bankans við Hafskip hefði verið
hættulega mikil og stjórnendum
bankans borið að taka mun fyrr í
taumana en raun varð á. Á árinu
1983 hefði þegar verið svo illa komið
fyrir Hafskipi að fyrirgreiðsla bank-
ans við félagið hefði numið tuttugu
og þreföldu eigin fé þess. Þessi fram-
setning á þróun fjárhagsskuld-
bindinga Hafskips við Útvegs-
bankann verður að teljast beinlínis
villandi. Lesandi skýrslunnar dregur
eðlilega þá ályktun að Útvegs-
bankamenn hafi ausið ótæpilega fé í
fyrirtækið. Í raun og veru var þó
ekki um neina frekari fyrirgreiðslu
bankans við Hafskip að ræða frá
hausti 1984, ef undan er skilin hluta-
fjáraukning í febrúar 1985, en sú fyr-
irgreiðsla var tryggð með skulda-
bréfum hluthafa. Vaxandi
fjárhagsskuldbindingar Hafskips við
Útvegsbankann skýrast því ekki af
stórfelldu fjáraustri, heldur af hækk-
andi útlánum vegna gengis-
breytinga, þess að vangoldnir vextir
af lánum bættust við höfuðstól þeirra
og að leggja þurfti út fé vegna
greiðslu á ábyrgðum sem bankinn
var í. Þessi atriði komu skýrlega
fram í skýrslu sem Ólafur Helgason
bankastjóri samdi um viðskipti bank-
ans við Hafskip á tíu ára tímabili og
nefndarmönnum hafði verið fengin í
hendur.
Í Þjóðviljanum var komist svo að
orði að með skýrslunni hefðu banka-
stjórar Útvegsbankans verið
„hengdir“. Bankastjórarnir gerðu
rækilegar athugasemdir við skýrslu
nefndar Jóns Þorsteinssonar og birt-
ust þær í heild sinni í Morgunblaðinu
17. janúar 1987. Þótti þeim miður að
hafa ekki verið veittur kostur á að
koma á framfæri andmælum við efn-
isatriði skýrslunnar áður en hún birt-
ist opinberlega. Bankastjórarnir
vissu til að mynda ekki hvaða gögn
nefndin hafði stuðst við og fengu
aldrei tækifæri til að tjá sig um þau.
Ákærur á bankastjóra
Hinn 24. september 1986 barst
ríkissaksóknara bréf undirritað af
Þóri Oddssyni vararannsóknar-
lögreglustjóra. Þar voru taldir upp
sextán menn sem voru á þeim tíma
grunaðir um refsivert athæfi í Haf-
skipsmálinu, en þar af var aðeins
einn starfsmaður Útvegsbankans;
Axel Kristjánsson, aðstoðar-
bankastjóri og aðallögfræðingur
bankans. Skýrsla nefndar Jóns Þor-
steinssonar var kunngjörð tæpum
tveimur mánuðum síðar.
Ákærur voru birtar á hendur Haf-
skipsmönnum og endurskoðanda fé-
skyldi vera uppistaðan í sóknarræðu
Jónatans Þórmundssonar, sérstaks
ríkissaksóknara, fyrir sakadómi
Reykjavíkur í maí 1990, en Jónatan
var skipaður saksóknari eftir að
Hæstiréttur komst að þeirri nið-
urstöðu að Hallvarður Einvarðsson
ríkissaksóknari væri vanhæfur til að
fara með málið vegna setu bróður
hans í bankaráði Útvegsbankans.
Með hliðsjón af 2. gr. laga nr. 119/
1985 verður ekki betur séð að nefnd-
in hafi að þessu leyti farið út fyrir
umboð sitt. Að framan er nefnt
hvernig skýrsla hennar virðist hafa
orðið grundvöllur að útgáfu ákæru á
hendur bankastjórunum. Engu að
síður hunsuðu dómarar sakadóms
Reykjavíkur skýrsluna, en hvergi er
minnst á hana í forsendum dómsins.
Lögformlega gat þessi skýrsla aldrei
orðið gagn í sakamáli vegna þess
hvernig hún var tilkomin.
Í ljósi þess að bankastjórar Út-
vegsbankans voru síðar sýknaðir af
öllum ákæruatriðum má draga þá
ályktun að í reynd hafi engin efni
verið til skipan sérstakrar rannsókn-
arnefndar af þessu tagi. Má ætla að
tilurð nefndarinnar hafi einkum
sprottið af pólitískum þrýstingi, sem
sér í lagi beindist að stöðu Alberts
Guðmundssonar.
Í stjórnmálaumræðu samtímans
er iðulega vísað til þess að skipa þurfi
sérstakar rannsóknarnefndir til að
kanna mál sem valdið hafa pólitísku
fjaðrafoki. Er þá jafnvel um að ræða
mál sem sæta opinberri rannsókn,
ákæru eða eru til meðferðar fyrir
dómstólum. Affarsælast verður að
teljast að mál séu leidd til lykta eftir
venjubundnum leiðum réttarkerf-
isins. Sé víðtækari rannsókn-
arúrræðum beitt, það er að segja
öðrum en þeim sem eru hluti af rétt-
arkerfinu og málsmeðferðarreglum i
lögum um meðferð sakamála, skap-
ast hætta á að rannsóknaraðilar fari
offari og láti jafnvel stjórnast af al-
menningsálitinu. Rétt er að huga að
þessu nú um stundir þegar veittar
eru auknar heimildir til opinberra
rannsókna vegna hruns bankakerf-
isins.
um refsað
Pallarnir Fólk þyrptist á palla þingsins til að fylgjast með umræðum.
Þingið Ólafur Ragnar Grímsson
flytur ræðu um Hafskipsmálið.
Höfundur er sagnfræðingur og laga-
nemi. Grein þessi byggir á BA-ritgerð
höfundar við lagadeild Háskóla Ís-
lands.
27
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 2009
Skógarhlí› 18 • 105 Reykjavík • Sími 595 1000 • Fax 595 1001 Akureyri sími: 461 1099 • www.heimsferdir.is
B
irt
m
eð
fy
rir
va
ra
um
p
re
nt
vi
llu
r.
H
ei
m
sf
er
ð
ir
ás
ki
lja
sé
r
ré
tt
til
le
ið
ré
tt
in
g
a
á
sl
ík
u.
A
th
.a
ð
ve
rð
g
et
ur
b
re
ys
t
án
fy
rir
va
ra
.
E
N
N
E
M
M
/
S
IA
•
N
M
3
92
27
Kanarí
Frá kr. 99.900
Netverð á mann, m.v. 2-4 í herbergi stúdíó/ íbúð í
25 nætur. Stökktu tilboð 24. nóvember. Aukalega
m.v. stökktu tilboð með „öllu inniföldu” kr. 50.000.
Aukalega m.v. 2 í stúdíó á Parquemar kr. 20.000.
Aukalega m.v. 2 í íbúð á Los Tilos kr. 30.000.
Aukalega m.v. 2 í íbúð á Jardin del Atlantico með
„öllu inniföldu“ kr. 60.000.
Frá kr.99.900
Aðeins örfáar íbúðir
í boði!
Nú bjóðum við síðustu sætin í sólina á Kanarí-
eyjum 24. nóvember í 25 nætur á frábæru
tilboði. Í boði er m.a. frábært stökktu tilboð
þar sem þú bókar flugsæti og gistingu og
fjórum dögum fyrir brottför færðu að vita hvar
þú gistir (stökktu tilboð með „öllu inniföldu”
jafnframt í boði). Einnig bjóðum við frábær
sértilboð á Parquemar og á hinu vinsæla
Jardin del Atlantico íbúðahóteli með „öllu
inniföldu“ á hreint ótrúlegum kjörum. Gríptu
tækifærið og njóttu lífsins á þessum vinsæla
áfangastað á hreint ótrúlegum kjörum.
Ath. verð getur hækkað án fyrirvara!
25. okt. UPPSELT
24. nóv. 25 nætur
Tryggðu þérsæti strax!
Frá kr. 149.900
– með „öllu inniföldu“
ÓTRÚLEG SÉRTILBOÐ!
NÝTT!
Jardin A
tlantico
með „ö
llu innifö
ldu“
Ný jólaferð!
14 nætur frá kr. 119.500
Netverð á mann, m.v. 2 fullorðna og 3 börn í smáhýsi
með 2 svefnherbergjum á Parquesol.
Tryggðu þér sæti strax!