SunnudagsMogginn - 17.10.2010, Blaðsíða 20

20 17. október 2010
Þ
egar Cynthia Enloe var í doktorsnámi í stjórn-
málafræði rannsakaði hún heri og hvarflaði
ekki að henni að hugsa um konur í því sam-
bandi. Nú er hún prófessor í stjórnmálafræði
við Clark-háskóla í Worcester í Massachusetts og leggur
áherslu á konur í rannsóknum sínum.
„Ég hef einfaldlega áhuga á öllum eftirmálum stríðs,
reynslu almennings, fjölskyldna og því, sem gerist í huga
fólks, og einnig uppbyggingunni svo horft sé á víðara
samhengi. Ég vil tengja fortíð og nútíð vegna þess að ég
held að reynslan úr fortíðinni hafi áhrif á það hvernig við
meðhöndlum eftirmál stríðs á okkar tímum.“
Þegar fjallað er um stríð í sögubókum sjást varla konur.
„Þær hverfa,“ segir hún. „Ég held að það hafi vakið áhuga
minn. Ég lærði stjórnmálafræði og þegar ég var að vinna
doktorsverkefnið mitt stóð Víetnamstríðið yfir. Ég sér-
hæfði mig í Suðaustur-Asíu og horfði þar einkum á stríð,
pólitík á stríðstímum, pólitík í herjum, þá sérstaklega í
sambandi við uppruna, hver fær að verða yfirmaður og
hver ekki, hverjir eru kvaddir í heri og hverjir eru útilok-
aðir. Í sjö ár rannsakaði ég pólitíkina á bak við uppruna og
kynþætti í herjum og ég tók aldrei eftir því að ég væri að
rannsaka karla,“ segir hún og hlær eins og hún trúi ekki
eigin orðum. „Það var ekki eins og ég hefði tekið meðvit-
aða ákvörðun um að konur skiptu ekki máli, ég hugsaði
bara ekki út í það.“
Afhjúpuð með atriðisorðaskrá
Enloe segir að það hafi ekki verið fyrr en hún fór að vinna
atriðisorðaskrá bókar, sem hún var að vinna 1980 að augu
hennar opnuðust. „Ég var að vinna við friðarrann-
sóknastofnunina í Ósló og var farin að eignast vini sem
voru femínistar,“ segir hún. „Ég sat á kaffihúsi síðdegis
að haustlagi og það var farið að skyggja eins og núna og
þurfti að fara að skila af mér. Allt í einu áttaði ég mig á að
femínistunum vinum mínum yrði ofboðið þegar þeir sæju
að ekki væri ein einasta kona í atriðisorðaskránni. Þegar
þessir vinir mínir fara í bókabúð og velta fyrir sér hvort
þeir eigi að eyða peningum í bók, skoða þeir atrið-
isorðaskrána til að athuga hvort konur séu nefndar. Ef
ekki er ástæðulaust að eyða peningunum. Ég sá þær fyrir
mér í bókabúðinni að fletta í skránni í bókinni minni án
þess að finna konur neins staðar.“
Enloe kembdi bókina í leit að björgunarhring og fann
tvo staði þar sem konur voru nefndar, annars vegar í
tengslum við her Ródesíu og hins vegar suðurafríska her-
inn. Eftir þetta varð ekki aftur snúið auk þess sem nem-
endur hennar í Clark-háskóla þrýstu á hana og aðrar
konur í deildinni að bjóða upp á námskeið í kvennafræð-
um og fjalla um konur og heri.
Falinn hlutur kvenna í stríði
Enloe byrjaði að skoða hlut kvenna í herjum. Þá var lítið
farið að skrifa um efnið, en eitthvað til í skjalasöfnum.
„Það var mikið efni að hafa um heimsstyrjöldina síðari
og borgarastríðið í Bandaríkjunum þar sem margar konur
dulbjuggu sig sem karla beggja vegna víglínunnar,“ segir
hún. „Ég komst að því að ríkisstjórnir, karlar, sem móta
stefnuna, notuðu konur mjög markvisst í flestum stríð-
um. Þeir gerðu það hikandi, tóku aðeins ógiftar konur,
notuðu þær aðeins í ákveðin hlutverk, sem þeir töldu
kvenlegri en önnur. Saga kvenna í stríðshjúkrun var heil-
mikil, en ég hafði aldrei veitt henni neina athygli. Nú vit-
um við hins vegar að sjúkraþjónusta er grundvallarhluti
þess hvernig stríð eru nú háð. Þetta hefur verið ljóst síðan
á nítjándu öld, einkum frá stríðinu á Krímskaga um miðja
öldina. Þar lét hin nafntogaða Florence Nightingale að sér
kveða. Ég hafði aldrei tekið hana alvarlega, en komst að
því að hún var mjög klár og gerbylti sjúkraþjónustu á víg-
vellinum. Hún var alvörustjórnandi.“
Enloe segir að hún hafi ekki bara komist að ýmsu um
þátt kvenna, heldur einnig hvernig karlarnir á bak við
stríðin notuð konur til að heyja þau.
„Konurnar höfðu þrátt fyrir þetta ekkert um stríðs-
reksturinn að segja,“ segir hún. „Það er farið með þær
eins og þær séu „bara konur“, það er hægt að nota þær
sem hjúkrunakonur eða þegar komið var fram í seinni
heimsstyrjöld sem ritara til að reka hernaðarvélina, en
karlarnir stjórnuðu stríðsrekstrinum.“
Bardaginn vígi karlmannsins
Enloe segir að það sé mjög misjafnt hvað konur gegni
veigamiklu hlutverki í stríði.
„Ég hef meðal annars spurt mig hvað felist í þessu
furðufyrirbæri, bardaga, sem konur mega ekki taka þátt
í, og komist að því að skilgreiningin er eins og harm-
onika,“ segir hún. „Þegar þeir sem stjórna stríðinu –
karlar – telja að þeir hafi yfir nógu mörgum körlum að
ráða er skilgreiningin á bardaga, sem konur geta ekki
tekið þátt í, höfð mjög víð. Þegar hins vegar hallar undan
fæti og þeir eru búnir með nýliðana snýst dæmið við og
skilgreiningin á bardaga verður þröng vegna þess að þeir
þurfa á konum að halda til að gera nánast allt. Þeir geta
samt sagt: Ekki hafa áhyggjur, við erum að vernda kven-
leikann, konum er ekki teflt fram í bardögum.“
Enloe bendir á að stefna þeirra herja, sem nú eru í Afg-
anistan undir merkjum Atlantshafsbandalagsins, sé mjög
mismunandi.
„Bandaríkjaher er staðráðnastur í að halda konum frá
öllu því, sem kallast bardagi. En síðan endurskilgreina
þeir öll þessi hlutverk, sem geta verið mjög hættuleg, og
segja að þau séu ekki bardagahlutverk. Þetta er mjög
stofnanalegt og allt til þess gert að vernda kvenleikann.
Hollendingar hafa hins vegar gefist upp á því að útiloka
konur frá bardaga og sömuleiðis Kanadamenn. Á borði er
þetta ekki þannig, en samkvæmt lögum og reglugerðum
er ekki gert upp á milli hlutverka kynjanna í þessum
löndum. Í Bandaríkjunum ræður þingið ferðinni. Íhalds-
menn á þingi fylgjast með varnarmálaráðuneytinu og
passa upp á að það fari ekki yfir strikið. Oft reyna hins
vegar yfirmenn á vettvangi að sneiða fram hjá skilgrein-
ingunum og nota konur þar sem þeir geta og það veldur
þingmönnunum heima fyrir áhyggjum.“
Áhyggjur af karlmennskunni
Enloe hugsar sig um þegar hún er spurð hvað valdi þing-
mönnunum þessum áhyggjum.
„Það eru kynjamálin, er það ekki?“ spyr hún. „Þeir
hafa miklar áhyggjur af karlmennskunni. Þeir vilja ekki
að ekki sé til neitt afmarkað svæði þar sem þeir geta
sannað karlmennsku sína og það er þegar allt kemur til
alls bardagi, föðurhlutverkið og hermennska. Þetta er
það sem er eftir í mörgum af okkar samfélögum sem þeir
geta bent á og sagt: Þetta geta konur ekki gert.“
Svo er hin hliðin á peningnum: „Ég held að þeir hafi
einnig áhyggjur af hinu kvenlega. Það er mikið í húfi að
Kvenleikinn
og síðasta vígi
karlmennskunnar
Cynthia Enloe hefur rannsakað konur og stríð, þátt kvenna í
hernaði og hlutverk þeirra á stríðstímum og eins þegar átök-
unum er lokið. Enloe ræddi við Morgunblaðið um það hvernig
glíman við eftirstöðvar stríða í löskuðum samfélögum hefur
verið einkavædd og sett í hendur kvenna og sjálfskipaða útverði
síðasta vígis karlmennskunnar.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
Árið 2000 samþykkti öryggisráð Sameinuðu þjóðanna
ályktun 1325 um konur, frið og öryggi. Markmiðið með
ályktuninni er að auka hlut kvenna í að koma á friði eftir
átök.
„Kvennréttindakonur, sem höfðu unnið á átakasvæðum,
stóðu að baki því að semja ályktunina,“ segir Enloe.
„Þessar konur höfðu fylgst með atburðarásinni á meðan
stríð stóðu yfir og hvernig þeim lauk með krampakenndum
hætti. Þær fóru að ræða hvernig horft var framhjá þörfum
og hæfileikum kvenna þegar átökum var að ljúka og verið
var að koma á friði. Þetta átti sérstaklega við í frið-
arviðræðum. Viðtekið er að við samningaborðið séu allar
hinar stríðandi fylkingar. Menn gefa sér að mest þurfi á
fólkinu, sem hrapaði í stríð, að halda til að koma á friði.
En þessar kvenréttindakonur sögðu að þetta væri rangt,
konurnar, sem hefðu séð um að halda samfélaginu sam-
an og koma á friði í grasrótinni þyrftu að vera við borðið.
Þær hefðu hæfileika, sem nýttust í friðarviðræðum. Álykt-
un 1325 felur því ýmislegt í sér og öll löndin, sem sitja í
öryggisráðinu, samþykktu hana þannig að það öll aðild-
arríki Sameinuðu þjóðanna ættu að fara eftir henni.“
Í ályktuninni er kveðið á um að konur eigi að vera virkir
þátttakendur í friðarferlinu og reynsla kvenna í stríði verði
að vera á borðinu þegar rætt sé um uppbyggingu að stríði
loknu og er þar ekki aðeins átt við kynferðisglæpi gegn
konum. Í þriðja lagi er kveðið á um að konur verði að vera
virkar í stjórnkerfinu þegar farið verður að byggja upp, í
ráðuneytum, hjá lögregluembættum, herjum og svo fram-
vegis. Sjaldnast er farið eftir ályktuninni en Enloe bendir
þó á Líberíu þar sem Ellen Sirleaf Johnson er forseti.
„Ástæðan er ekki bara sú að hún er forseti heldur er
hún með femíníska vitund, sem hún nýtir við að koma á
sátt í samfélaginu og byggja upp,“ segir hún. „Það er erfitt
að fylgja þessu eftir í Líberíu, en þar er mikið að gerast,
ekki bara vegna þess að Sirleaf er forseti, heldur vegna
þess að í stríðinu léku konur svo stórt hlutverk í að halda
þjóðfélaginu gangandi.“
„Nú í október eru tíu ár liðin frá því að ályktunin var
samþykkt og kvennasamtök eru nú að skipuleggja ým-
islegt til að vekja athygli á tíu ára afmæli hennar, fara yfir
hvað hafi unnist, hvað hafi ekki tekist og spyrja hvers
vegna það sé svona erfitt að framkvæma ályktun 1325 og
gera konur að raunverulegum þátttakendum í að koma á
friði.“
Konur, friður og öryggi