SunnudagsMogginn - 26.06.2011, Blaðsíða 30

30 26. júní 2011
S
töndum við andspænis faraldri
geðrænna sjúkdóma og ef svo,
hvers vegna? Þessari spurningu
er varpað fram og fjallað um í
umsögn Marciu Angell, fyrirlesara við
læknadeild Harvardháskóla, um þrjár
nýjar bækur, sem út hafa komið að und-
anförnu um geðsjúkdóma og lyfjameðferð
en umsögnin birtist í New York Review of
Books nú fyrir skömmu. Eru lyfjafyrir-
tækin farin að hafa áhrif á hvernig geð-
sjúkdómar eru skilgreindir og hver sé
bezta meðferðin við þeim? Hafa læknar
gengið í bandalag við lyfjafyrirtækin?
Virka geðlyfin? Þetta eru spurningar, sem
fjallað er um í bókunum og umsögn Mar-
ciu Angell.
Svo vill til að sömu daga og þessi at-
hyglisverða bókaumsögn birtist í hinu
virta bandaríska bókatímariti var staddur
hér á landi Daniel Fisher, bandarískur
geðlæknir, sem sjálfur var greindur með
geðklofa en náði fullum bata, ekki með
lyfjameðferð heldur samtalameðferð og
öðrum hætti. Hann flutti fyrirlestur á
vegum grasrótarsamtakanna Hugarafls,
Maníu og Unghuga sl. mánudag. Það vakti
athygli mína hvað fundurinn var vel sótt-
ur og að yfirgnæfandi meirihluti fundar-
manna var konur. Af hverju hafa þær
meiri áhuga á geðsjúkdómum en karlar?
Aðsóknin bendir til þess að þörf sé fyrir
umræður um þetta efni hér.
Kjarninn í málflutningi Daniels Fishers,
Irvings Kirsch, sálfræðings við Háskólann
í Hull, sem skrifaði bókina The Emperor’s
New Drugs: Exploding the Antidepressant
Myth, Roberts Whitaker, blaðamanns,
sem skrifaði bókina Anatomy of an Epi-
demic: Magic Bulletts, Psychiatric Drugs
and the Astonishing Rise of Mental Illness
in America (og áður Mad in America 2001)
og Daniels Carlats, geðlæknis í Boston,
sem skrifaði bókina Unhinged: The
Trouble with Psychiatry – A Doctoŕs Re-
velations About a Profession in Crisis, er
með einum eða öðrum hætti sá, að ekki
hafi verið sýnt fram á að geðsjúkdómar
stafi af ójafnvægi í efnasamsetningu í heil-
anum, sem hægt sé að lækna með lyfjum.
Skv. frásögn Marciu Angell heldur Whita-
ker því raunar fram, að lyfin geri illt
verra.
Töluverðar umræður urðu um þetta
mál hér á Íslandi fyrir nokkrum árum,
sem að hluta til voru sprottnar af þeim
sjónarmiðum, sem Whitaker setti fram í
bókinni Mad in America og að einhverju
leyti byggir hugmyndafræði grasrótar-
samtaka á borð við Hugarafl og Hlut-
verkasetur á áþekkum viðhorfum.
Sl. miðvikudag sagði Kristinn Tóm-
asson, formaður Geðlæknafélags Íslands, í
viðtali við Morgunblaðið í tilefni af heim-
sókn Fishers: „Aðalatriðið er að stilla ekki
einum kosti upp andspænis öðrum þannig
að það stuði sjúklinginn.“ Og jafnframt
var eftirfarandi haft eftir Kristni:
„Hann telur ekki að of mikil áherzla
hafi verið lögð á líffræðilegu hliðina á
kostnað hinna. Miklar félagslegar umbæt-
ur hafa orðið, t.d. með aukinni áherzlu á
að gefa fólki möguleika á búsetu úti í sam-
félaginu fremur en á stofnunum. Aðgengi
að sálfræðilegum stuðningi hafi batnað
mjög og einnig hafi mikil þróun orðið í
geðlyfjum.“
Þeir, sem hafa horfzt í augu við alvar-
lega geðsjúkdóma eiga erfitt með að trúa
því að hægt sé að ráða bót á þeim án þeirra
nútímalegu lyfja, sem komið hafa til sög-
unnar á síðustu áratugum. Daniel Fisher
heldur öðru fram og vísar til eigin reynslu
en tekur þó fram að hann mæli ekki alger-
lega á móti lyfjum. Auðvitað er það svo,
að það sem einum hentar á ekki við annan
og það getur bæði átt við um samtala-
meðferð og lyf.
Vandinn við þessar umræður er hins
vegar sá, að þær valda óróa á meðal
þeirra, sem taka lyf vegna alvarlegra geð-
sjúkdóma, og ýta undir spurningar í
þeirra huga um hvort kannski sé í lagi að
hætta að taka lyfin (þau geta haft óþægi-
legar aukaverkanir) – og það getur haft
alvarlegar afleiðingar, þótt ekkert sé hægt
að fullyrða um það fyrirfram.
Hins vegar er það áhugaverð spurning,
sem Marcia Angell varpar fram um far-
aldur geðrænna vandamála. Hún bendir á
rannsókn, sem National Institute of Men-
tal Health í Bandaríkjunum efndi til 2001-
2003, sem bendi til að 46% Bandaríkja-
manna falli undir einhverja af fjórum
megin-skilgreiningum American Psychi-
atric Association á geðröskunum ein-
hvern tíma á ævinni.
Er sem sagt hugsanlegt að a.m.k. á
Vesturlöndum og þar á meðal á Íslandi
hafi skilgreining á geðröskunum orðið
víðtækari með árunum og meira um að
læknar og sálfræðingar fái til meðferðar
vægari geðraskanir, sem áður var ekki
talin ástæða til að gera neitt við? Og að
vaxandi umræður um geðlyfin og notkun
þeirra sé til komin vegna þess að meira
álitamál sé hvort lyfjameðferð eigi við í
hinum vægari tilvikum?
Það er mikilvægt að þessar umræður
fari fram á réttum forsendum. Það er
himinn og haf á milli vægra geðraskana,
sem hægt er að fást við með samtala-
meðferð, og alvarlegra geðsjúkdóma, sem
hingað til hefur ekki verið sýnt fram á
með fullgildum rökum og staðreyndum
að hægt sé að ráða bót á án lyfjameðferðar.
Alveg eins og umræður um svonefnt
„læknadóp“ fóru úr böndum fyrir
skömmu. Eitt er notkun lyfja vegna alvar-
legra sjúkdóma. Annað er misnotkun
þeirra sömu lyfja. Það er hægt að misnota
geðlyf, svefnlyf, verkjalyf og önnur lyf en
sú misnotkun er sérvandamál, sem ekki
má blanda saman við notkun þeirra vegna
alvarlegra sjúkdóma.
Þekking okkar á geðsjúkdómum er ekki
komin á það stig að hægt sé að fullyrða
neitt um þau álitamál, sem fjallað er um í
þessum umræðum og hér hefur verið
vitnað til. Hitt fer ekki á milli mála að
opnar umræður um þau eru mikilvægar –
og líklegar til að auka skilning á eðli þess-
ara sjúkdóma.
Faraldur geðrænna sjúkdóma?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is
A
ð kvöldi 25. júní 1977 hitti hin sextán ára
gamla Jayne MacDonald nokkra vini sína á
öldurhúsi í miðborg Leeds. Létt var yfir fólki í
sumarblíðunni og dans stiginn fram eftir
kvöldi. Kynntist Jayne þar átján ára gömlum pilti, Mark
Jones að nafni, og um hálfellefuleytið yfirgáfu þau öld-
urhúsið ásamt fleiri ungmennum. Fljótlega tvístraðist
hópurinn en Mark og Jayne stöldruðu við í miðbænum
og fengu sér snarl.
Mark bjó þar í grenndinni og hugðist skutla hinni nýju
vinkonu sinni heim að því gefnu að bíll systur hans væri
heima. Svo var ekki og slæptust þau því um í næsta ná-
grenni fram til klukkan hálf-tvö aðfaranótt sunnudags-
ins 26. júní 1977, þar sem Jayne hafði misst af síðasta
strætisvagni kvöldsins. Þá skildu leiðir til móts við
sjúkrahús borgarinnar og ákvað unga fólkið að hittast
aftur síðar. Að því búnu gekk Jayne af stað áleiðis heim.
Þangað komst hún aldrei. Hálfri klukkustundu síðar
réðist ókunnugur maður á hana vopnaður hamri og eld-
húshníf. Hann barði Jayne fyrst í hnakkann með hamr-
inum. Síðan dró hann hana á grúfu dágóða leið inn í æv-
intýragarð, þar sem hann barði hana aftur í höfuðið með
hamrinum og stakk hana svo ítrekað í brjóst og bak
þangað til hún lést. Að því búnu hvarf hann á braut.
Tvö börn að leik fundu lík Jayne MacDonald morg-
uninn eftir og gerðu lögreglu aðvart. Í ljós kom að hún
hafði verið lamin í þrígang í höfuðið með hamri og
stungin um það bil tuttugu sinnum með hnífi.
Íbúar Leeds voru slegnir óhug við tíðindin enda þótt
ódæðið hafi ekki komið sérstaklega á óvart, fjórar konur
höfðu fallið fyrir morðingjahendi á sama svæði næstu
tvö árin á undan, sú síðasta tveimur mánuðum fyrr. Það
sem greindi þær frá Jayne MacDonald var hins vegar sú
staðreynd að þær drógu allar fram lífið með vændi.
Jayne vann hins vegar sem aðstoðarstúlka í búð og kom
hvergi nærri harkinu á götum borgarinnar. Enn hafði
fjöldamorðinginn, sem gefið var nafnið Jórvíkurskíris-
ristirinn, látið til skarar skríða og nú þótti ljóst að öllum
konum steðjaði ógn af honum, ekki bara portkonum.
Leiddi þessi vindingur í málinu til mikillar ólgu, ekki
bara í Leeds heldur um gjörvallar Bretlandseyjar. Lög-
reglu var legið á hálsi fyrir að finna ekki morðingjann og
allt tiltækt lið var fengið að rannsókninni.
Jórvíkurskíris-ristirinn náðist þó ekki fyrr en hálfu
fjórða ári síðar. Þá lágu átta konur til viðbótar í valnum,
bæði vændiskonur og aðrar. Morðinginn reyndist vera
Peter Sutcliffe og var hann 34 ára þegar hann var góm-
aður. Sutcliffe var kvæntur og hafði komið víða við á
vinnumarkaði, meðal annars unnið sem bílstjóri og lík-
grafari. Á yngri árum nýtti hann sér oft þjónustu vænd-
iskvenna og fór með tímanum að leggja fæð á þá stétt
kvenna með þessum hörmulegu afleiðingum.
Eftir að hafa verið í haldi lögreglu í tvo sólarhringa
gekkst Sutcliffe við því að vera Jórvíkurskíris-ristirinn
og bar því í fyrstu við að rödd hefði gefið sér fyrirmæli
um að höggva skörð í raðir vændiskvenna. Hann væri
með öðrum orðum að verða við guðs vilja.
Sutcliffe var metinn sakhæfur og dæmdur í tuttugufalt
lífstíðarfangelsi árið 1981. Skömmu síðar var hann hins
vegar greindur með geðklofa og hefur verið vistaður á
viðeigandi stofnun síðan.
Strax við yfirheyrsluna yfir Sutcliffe í byrjun árs 1981
kom í ljós að hann hefði myrt Jayne MacDonald af
misgá. „Mér líður skelfilega yfir næsta morðinu sem ég
framdi, á ungu stúlkunni Jayne MacDonald,“ sagði hann
í játningu sinni. „Ég las fyrir skemmstu að faðir hennar
hefði farist úr harmi og þá helltist þetta yfir mig aftur.
Mér varð ljóst hvílík ófreskja ég var orðinn. Ég taldi á
þessum tíma að hún væri vændiskona og ég hafði ríka
þörf fyrir að myrða þær. Ég hafði tapað vitglórunni.“
Aðstandendum Jayne hefur verið lítil huggun í því.
orri@mbl.is
Morðingi
fer
kvennavillt
Jayne MacDonald var ekki vændiskona, heldur búðarstúlka.
’
Mér varð ljóst hvílík ófreskja ég
var orðinn.
Jórvíkurskíris-ristirinn Peter Sutcliffe myrti alls 13 konur.
Á þessum degi
26. júní 1977