Saga - 2005, Blaðsíða 127

þrælahald hafi skipt nokkru máli efnahagslega, jafnvel þangað til
það leið undir lok. Á sama tíma virðist jarðeign hafa verið dreifð en
eigi að síður töluverður munur á bændum. Þeir sem sátu á betri
jörðum voru varla nema um 10 % bænda, en svipað hlutfall bænda
taldist landnámsmenn og tók þátt í þingstörfum ásamt goðorðs-
mönnum. Ísland var því ekki jafnaðarsamfélag á þessum tíma og
enn síður ef tekið er mið af því að undir hverjum bónda var allstór
hópur griðfólks. Eigi að síður var metingur á milli bænda um stöðu
og þá skipti máli að standa vörð um sæmd sína.
Um 1100 verða þáttaskil í samfélaginu. Þar virðist helsti orsaka-
valdurinn vera sá að hópur bænda fær nú tækifæri til að leggja
gjöld á aðra í meira umfangi en áður var. Um svipað leyti hættir
þrælahald að vera arðbært og leiguliðabúskapur færist í vöxt.
Ýmsar ástæður kunna að hafa verið fyrir því en ein þeirra er greini-
lega vöxtur kirkjumiðstöðva og skattheimta í tengslum við þær.
Staða hinna fátækari í hópi bænda fer greinilega versnandi og farið
er að kalla þá „alþýðu“ eða „almúga“ (sbr. „almúgans samþykkt“ á
alþingi 1306). Höfðingjar fara að safna jörðum en þó ekki í stórum
stíl. Enn er samfélagsleg staða þeirra ótraust og mikil samkeppni á
milli þeirra þannig að hugmyndir um sæmd gátu ennþá ráðið úr-
slitum um velgengni einstakra manna, þótt þær röskuðu ekki sam-
félagsskipaninni sem slíkri.
Endalok þjóðveldisins marka engin tímamót hvað varðar inn-
heimtu gjalda af bændum, því að hún var hafin áður af hálfu höfð-
ingja. Noregskonungar efla fyrst í stað innlenda hirðmannastétt en
því er hætt um 1320. Þess í stað stjórna konungar í gegnum um-
boðsmenn sem þurftu að vera auðugir til að komast í þá stöðu.
Jarðeignasöfnun höfðingja og kirkju færist því enn í aukana, ekki
síst vegna krafna konungs um örugga innheimtu á sköttum og
skyldum. Þau þáttaskil sem verða með tilkomu konungsvalds á Ís-
landi 1262 eru því minni en urðu með breyttri kirkjuskipan 1097.
Það sem skipti mestu máli er að tiltekinn hluti bænda öðlaðist vald
til að leggja skatt á aðra bændur. Á 12. og 13. öld var það einkum í
formi hvers konar tolla en á 14. öld er landskuldin stærri hlutur af
slíkum greiðslum. Má segja að skattlagningin hafi með því verið
„einkavædd“, enda skattheimtan boðin út og tekjur konungs af
landinu innheimtar í „einkaframkvæmd“ þeirra sem fóru með um-
boðsstörf hverju sinni.
Ekki er hins vegar ljóst með hvaða hætti stórbændur og kirkju-
miðstöðvar náðu að komast yfir sífellt stærri hluta jarðnæðis en trú-
F R Á Þ R Æ L A H A L D I T I L L A N D E I G E N D AVA L D S 127
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:10 Page 127