Saga - 2005, Blaðsíða 215

Þar sem rætt er um hvernig menn samsami sig hópum (í kafla 5.2., bls.
131 o.áfr.), kemur vissulega fram viðurkenning á því að frændsemi og
kunningsskapur hafi skipt máli fyrir það hvar menn fundu sig í flokki, en
mér finnst ekki koma þar nægilega fram hvert gildi ættin hafði. Um mikil-
vægi ættarvensla (sem tengjast bæði erfðarétti og hefndarskyldu) í hinu
gamla samfélagi hefur náttúrlega margt verið skrifað, auk þess sem lesa má
beint úr frumtextum. Guðrún Nordal hefur gert kerfisbundna athugun á
samskiptum ættingja á Sturlungaöld í riti sínu um siðfræði Sturlungu, sem
ekki er getið í heimildaskrá þessa rits.
Vanmat á gildi ættarinnar og áhrifum forns samfélagsforms á heims-
myndina finnst mér koma fram í lýsingu á samfélagsstöðu einstaklingsins.
Á bls. 18 stendur:
Umfjöllun um sjálfsmynd einstaklings á miðöldum hnitast um til-
tekna grundvallarspurningu: Hvort skipti meira máli persónuleg
tengsl einstaklingsins við yfirvald eða ópersónulegt, svæðisbundið
stjórnvald? Togstreita þessara andstæðna liggur til grundvallar allri
greiningu á heimsmynd Íslendinga á tímabilinu 1100 til 1400.
Hér er nú um æðihátt stig sértekningar að ræða þótt svipaðar staðhæfing-
ar megi víða sjá í ritum um miðaldir. Svarið er að minnsta kosti alveg gef-
ið fyrir Ísland fyrri aldirnar tvær af þeim þremur sem eru til umfjöllunar,
ópersónulegt svæðisbundið stjórnvald verður ekki til á Íslandi fyrr en um
1300. Er það þá svo að persónuleg tengsl við yfirvald (þ.e. goða eða undir
lokin héraðshöfðingja) hafi verið grundvallarþáttur í sjálfsmynd einstak-
linga frá 1100 til 1300? (Ég nota náttúrlega aldamótin sem gróf tímamörk).
Ég held að svo hafi ekki verið, heldur hafi ættartengsl og ýmis önnur
óformleg tengsl verið a.m.k. jafnmikilvæg og fyrir flesta einstaklinga mik-
ilvægari en tengsl við yfirvald fyrri hluta þess tímabils sem hér er til um-
ræðu, og ættartengsl held ég að hafi staðið miklu dýpri rótum en tengsl við
yfirvald.
Mig langar í framhaldi af þessu að koma aðeins að ritum Snorra Sturlu-
sonar um forna tíma og hvort eitthvert gagn sé að þeim sem heimildum um
heimsmynd þess tíma þegar þau voru skrifuð. Á bls. 29 er því hafnað að
heppilegt eða gerlegt sé að nota Snorra Eddu sem heimild um heiðna drætti
í heimsmynd Íslendinga á 13. öld:
Vissulega eru hugmyndir um heiminn sem birtast í Snorra-Eddu og
fleiri ritum athyglisverðar og koma víða fyrir sem minni í íslenskum
miðaldabókmenntum. Vandinn við að meta hina goðfræðilegu heims-
mynd er þó að henni er eingöngu lýst í ritum manna sem ekki trúðu
á hana og túlkuðu hana ávallt í kristnu samhengi. Ekki er ljóst hvað af
þessu er raunverulegur arfur frá heiðni og hvað er tilbúningur krist-
inna manna.
Hnykkt er á þessu á bls. 32: „Hin fornnorræna heimsmynd sem fræðimenn
hafa fjallað um á grundvelli Eddukvæða og Snorra-Eddu hefur þar að auki
„H V E R V E G U R A Ð H E I M A N E R V E G U R H E I M“ 215
Saga haust 2005-NOTA 23.11.2005 20:11 Page 215