Íslenzk tunga - 01.01.1961, Page 134

130
RITFREGNIR
Eins og ýmsir aðrir tengir höf. físl. vás ‘erfiði’ og vœstr ‘þreyttur’ við orð,
sem merkja ‘væta’, lo. vátr eða fe. wós (< *wans-) eða þá fhþ. wasal, og gerir
þannig ráð fyrir, að vás merki í öndverðu ‘votsamt verk’. Ég held, að það orki
mjög tvímælis, enda ýmis dæmi úr norrænum málum, sem ekki koma heim við
þá skoðun. I n. máll. er t. d. talað um rinda vaasa eða slcjota vaasa ‘blása út,
kasta mæðinni (eftir erfitt átakj’; skjota vaasa merkir líka ‘ranka við sér (úr
öngviti)’. Orðasamhönd þessi eru fomleg að yfirbragði og geyma efalítið
gantla og upphaflega merkingu orðstofnsins, þ. e. ‘erfiði, mæði, þreyta’, sbr.
ennfremur nno. vœsast utor ‘örmagnast (á ferðalagi)’ o. fl. Merkingin ‘votsamt
verk’ ætla ég, að sé síðar til komin, bæði vegna þess að menn tengdu orðstofn-
inn við önnur orð, lík eða samhljóða, sem merktu ‘væta’, t. d. nísl. væsa ({.),
og eins af því að erfið útiverk voru oft votsöm. Um ie. ættartengsl þessa orða-
fars er allt á huldu, hvort það á t. d. skylt við fi. vöyati, váyate ‘örmagnast’ og
þá ef til vill h'ka fi. váti ‘blæs’ og nísl. væsa ‘blása’ og vasi ‘vindhlær, reigs,
vastur’.
Höf. rekur eldri skýringar á orðunum þæri (n.) og áxarþærur (< *}mhria,
sk. þjó; < *þwöria, sk. gr. sörós; < *þwarhia, sk. gr. sárx). Fyrri skýringarn-
ar tvær eru við það miðaðar, að œ-ið í þœri sé hljóðvarp af <5. Síðasta skýringin
virðist gera ráð fyrir œ < á, en þá gat w-itS ekki horfið (*þwarhia > *þværi),
svo að hún stendst ekki hljóðfræðilega. Hjaltl. orðmyndin tori ‘upphengt og
þurrt sauðarkrof’ hendir eindregið til þess, að stofnsérhljóð orðsins hafi verið
á. Sama er að segja uin rithátt þess í físl. handritum, m. a. í konungsbók Grá-
gásar. En færeyskan sker þó úr um þetta. Þar heitir orðið tœri, en ekki *t0ri,
og merkir bæði ‘sauðarþæri’ og ‘hald, töggur’. Og þar með eru í rauninni allar
ofangreindar skýringartilgátur úr leik, og leita verður annarra úrræða.
Mér kemur helzt í hug, að þœri sé úr *þarhia og skylt ísl. þari (m.) <
*þarhan-, lat. torqueo ‘sný’, rússn. torok ‘hand, belti’, fpr. tarkue ‘ól, reim’. Upp-
haflega merkingin hefði þá átt að vera ‘e-ð samansnúið, strengur, taug’ e. þ. h.,
sbr. þari. í ísl. merkja þœri og þœrur ‘skammrif, bógur með síðu, rifjabiti,
hangin sauðarsíða, mörg rif sundurskorin úr síðu, þykkt kjötstykki’. Rifþœra
er rifhein með kjöti á. Ekki er h'klegt, að þœri hafi í öndverðu beinlínis merkt
rifin sjálf, sem væri þá líkt við strengi eða belti, en sennilegra, að nafnið lúti
að trefjamiklu og seigu kjöti. Merkingin ‘töggur, hald’ í fær. tœri gæti bent til
þess, shr. og fær. tœgingur ‘mójörð, mór; hrossakjöt’. Þærur er í ísl. líka notað
um þunnildi eða þunnildisnef á fiski, shr. öxarþœrur ‘breiddin milli þunnildis-
nefja á flöttum fiski, þunnildi, þunnildisnef’. En naumast er það upphaflegt,
heldur er líkingin tekin af húfénu, sbr. að óxarþærur merkir einnig ‘herða- eða
bógstykki (af sauðkind eða stórgrip)’. Ekki veit ég gjörla, hvort fyrri liður
orðsins er óxi, sem hafi þá verið notuð til að sundra krofinu, eða er í einhverj-
um fornum tengslum við öxl og óst, fhþ. uochisa, fe. öxn o. s. frv.
Um frekari ættingja orðsins þæri í germ. málum er vant að segja, en vel gæti