Vera - 01.10.1997, Page 43

Kvikmyndarinnar Maríu hefur
verið beðið með nokkurri eft-
irvæntingu, en hún var frum-
sýnd á íslandi þann 26. sept-
ember síðastliðinn. Áður hafði
myndin verið tekin til sýninga í Þýskalandi
og fengið ágæta dóma. Hér á landi varð
gerð myndarinnar til þess að augu fólks
beindust að ungu þýsku stúlkunum sem
komu hingað til lands til landbúnaðar-
starfa fyrir hartnær fimmtíu árum, aðstæð-
um þeirra og örlögum. Sú umfjöllun hefur
verið mjög fróðleg. Því er eðlilegt að kvik-
myndin María sé skoðuð með þetta í huga,
hvort sem það er sanngjarnt eða ekki. I sög-
unni um örlög þýsku kvennanna sem komu
til Islands og fiuttu í sveitirnar er líka ýmis-
legt sem hlýtur að vekja spurningar hjá
feministum. Þessa gætir þegar í upphafsat-
riði myndarinnar, þegar stúlkurnar eru að
lesa auglýsingu um landbúnaðarstörf á Is-
landi. Kröfurnar sem gerðar eru til stúlkn-
anna virðast öðrum þræði miðast við að
þær séu heppilegar mæður á mælikvarða
þýsks nasisma, sem verið var að reyna að
gleyma á þessum tíma. Ungar, heilsuhraust-
ar, siðprúðar og arískar!
Mættum við fá meira
að heyra?
En fyrst er rétt að skoða nokkur almenn at-
riði um myndina. Leikstjórinn og handrits-
höfundurinn, Einar Heimisson, hefur áður
unnið að gerð heimildamynda og hefur því
ágætan grunn til þess að takast á við þann
efnivið sem hann hafði í höndum. í kvik-
myndinni Maríu er hann vel meðvitaður
um að hann er að gera kvikmynd, ekki
heimildamynd, jafnvel um of að nu'nu mati.
1 lok myndarinnar var mörgum spurning-
um um örlög þýsku kvennanna ósvarað í
mínum huga, spurningum sem ég hefði
gjarnan viljað fá svör við. Hefði nokkuð
sakað myndina að fá í lokin texta yfir skjá-
inn með upplýsingum um hve margar
kvennanna urðu eftir á Islandi og hve
margar sneru til baka - og jafnvel eitthvað
meira? En það er val höfundar að ganga
ekki svo frá hnútunum og það ber auðvitað
að virða.
Sterkur leikur í fáum orðum
Heildarsvipur kvikmyndarinnar Maríu er
býsna góður, leikararnir vel valdir og um-
gjörðin falleg, litameðferð sérlega góð. Eins
og í flestum öðrum íslenskum kvikmyndum
er landið látið skarta sínu glæsilegasta, bæði
til að kalla fram friðsæld og ógn og vel hefði
verið hægt að ganga lengra í þeim efnum en
gert er. Sagan sjálf flæðir áreynslulítið, en
samtöl virkuðu á köflum óeðlileg í mín
eyru, einkum í upphafi, þegar hávaxni, ljós-
hærði, íslenski sjómaðurinn er að fræða
þýsku blómarósina um Islendingasögurnar
um leið og hann er að reyna við hana.
Sterkasti hluti myndarinnar finnst mér
raunar vera sá hluti þar sem fæst orð eru
sögð, dvöl Maríu, sem leikin er af Barböru
Auer, á afskekkta bænum við hafið. Aðal-
persónurnar þrjár í þeim hluta myndarinn-
ar, bóndinn á bænum, systirin og þýska
stúlkan, eru frá upphafi vafðar óhugnan-
legri þögn og samskiptaleysi sem felst ekki
eingöngu í tungumálaerfiðleikunum heldur
því að þær tengjast á engan hátt hver
annarri. Systirin, sem Helga Jónsdóttir Ieik-
ur mjög vel, er sú eina sem reynir að mynda
einhver tengsl og vill vingast við erlendu
stúlkuna, en tekst það illa í því umhverfi
sem hún virðist dæmd til að lifa og deyja í.
Algjört varnarleysi Maríu, að minnsta kosti
á yfirborðinu, er dregið skörpum línum.
Hún er bundin samningi en virðist ekki eiga
nokkurn rétt sjálf þegar ekki er staðið við
loforð um vinnuaðstæður og aðbúnað. Hún
getur í raun ekkert leitað.
I upphafskafla myndarinnar er það vin-
kona Maríu sem býst við hinu versta og býr
sig undir að berjast gegn því, en hún lendir
hjá góðri fjölskyldu og giftist fljótlega ung-
um Islendingi en Maríu bíður barátta við
sífellt óásættanlegri dvöl á sínum bæ. Tvö
eftirminnilegustu augnablikin í myndinni
tengjast bóndanum sem leikinn er af Arnari
Jónssyni.
Það fyrra er stutt sena þegar nágranni
kemur í heimsókn og hæðir hann fyrir að
hafa ekki tekist að gera Maríu að ástkonu
sinni. I þessu litla samtali er allt sagt sem
segja þarf. Beinlínis er ætlast til að bænd-
urnir nái ástum þýsku kvennanna og þeir
sem ekki gera það mega sæta fyrirlitningu
sveitunganna. Á þessu augnabliki breytist-
það sem var löngun bóndans í ásetning.
Hann ætlar ekki að láta hæða sig aftur og
er staðráðinn í því í krafti „karlmennsku"
að taka það sem hann álítur að sé sitt. Sag-
an sem við tekur, fyrst vandræðaleg tilraun
til nauðgunar, stöðugur ótti Maríu, sem
ekki getur lagst til svefns nema að hlaða
húsgögnum fyrir dyrnar því ekki á hún lyk-
il að eigin herbergi, og loks lokaárásin.
Þetta er gömul og ný saga urn yfirráð og of-
beldi. Saga sem heldur áfram á meðan sam-
skipti byggjast á ójafnri stöðu húsbænda og
hjúa, karla og kvenna. Hin senan eru loka-
orð bóndans er hann kveður Maríu. Þar
bregður fyrir óvæntum húmor í handritinu,
hárfínum og á nákvæmlega réttum stað.
Tengslaleysi
Fyrirferðarmesti hluti myndarinnar er ást-
arþríhyrningurinn sem aftur er tekið til við
að lýsa eftir dvöl Maríu á sveitabænum.
Hann er á margan hátt sígildur, svolítið
væminn, en hver segir að væmni þurfi að
vera til baga? Það er fyrst og fremst fyrir-
ferð þessa hluta sem ég er í vafa um. Mér
finnst efniviður sögunnar of spennandi til
þess að eyða þessum tíma í ástarþríhyrning
sem gæti sómt sér vel í hvaða kvikmynd
sem er og þurfti alls ekki á þessari umgjörð
að halda. Undirtónninn í þessum kafla,
tengslaleysi Maríu við nýja landið, jafnvel
enn meira áberandi þegar aðstæður hennar
batna, er hins vegar mjög vel unninn og
skiptir þar mestu sterk persónusköpun Bar-
böru Auer í hlutverki Maríu. Urn stund
hafði hún tengst náttúrunni og krafti henn-
ar, hestinum sem er táknmynd þessa frjálsa
afls og leið hennar til frelsisins. En hún
tengist ekki fólkinu, eins og margar stall-
systur hennar gerðu. Þessu skilar Barbara
sérlega trúverðuglega og þarna finnst mér
líka að höfundi takist sérlega vel upp. Það
gefur myndinni aukið gildi að fjallað er urn
konuna sem ekki festi rætur frekar en hina
sem varð kyrr. Ástarsagan bætir hvorki við
þetta andrúmsloft né tekur frá. Vonbiðlar
Maríu, berklaveiki gyðingurinn og íslenski
aríinn eru helst til klisjukenndir, en leikarn-
ir, Rudolf Kowalski og Hinrik Ólafsson,
skila sínu þrátt fyrir það.
Misjöfn upplifun
Kvikmyndin María er augljóslega mynd
sem upplifa má á marga vegu, það heyrðist
glöggt á frumsýningargestum. I hópi þeirra
fyrstu er sáu myndina hér á landi voru all-
margar þeirra kvenna sem komu frá Þýska-
landi eins og María í myndinni. Það er ekki
hægt annað en velta því fyrir sér hvernig
þeim var innanbrjósts við að sjá myndina
um konuna sem ekki gerði ísland að heirn-
kynnum sínum. Höfundi Maríu hefur tek-
ist að skapa verk sem býður upp á margvís-
lega túlkun og það er töluverður galdur.