Vera - 01.08.2000, Blaðsíða 24

D A G B Q&
£____E____M_____I___N____I___S____I____A.
Úlfhildur Dagsdóttir
Potter og pönnur
í nótt dreymdi mig enn einn Harry Potter drauminn. Ég var aó skoða bíósiðurnar í dag-
blaði og myndirnir hreyfðust og sýndu senur úr kvikmyndinm. Ég er nefnilega með Potter
á heilanum um þessar mundir og ræði bækurnar ákaft við hvern sem hafa vill. Eitt af því
fyrsta sem kemur upp í umræðum um Potter er feminisminn. Er Potter andfemínískur?
Það er ekki mitt hlutverk hér að gera bókmennta-
lega úttekt á Potter, og því langaði mig að velta
svona dálítið almennt upp þessum spurningum
um femínisma og andfemínisma í sambandi við
barnabækur og afþreyingarmenningu — og reyndar
menningu almennt.
Okkar menning, vestræn og kristin,
er karlmiðjuð, um það efast enginn.
Þetta kemur meðal annars fram í því að
mikill meginhluti skáldverka, kvikmynda og
ævisagna, höfunda, leikstjóra og söguhetja, er
karlkyns (eins og Harry Potter). Þetta er ákveðið
vandamál, afskaplega þreytandi, takmarkað og tak-
markandi, og allt það: en er þetta nóg til að hafna bók
með enn einni karlhetjunni sem andfemínískri? Við erum vonandi
komnar framúr slíkum gettógildrum.
Sagan/urnar taka mið af mjög greinilegri strákahefð í ævintýra-
bókum, allt frá Pétri Pan til Bróður míns Ljónshjarta og Hringadrótt-
inssögu; en þær eru líka undir áhrifum frá Lísu í Undralandi (eftir
karlhöfund um stúlku (hann hefur verið sakaður um pedófilíu,
þetta er vandratað)), Galdramanni Ursulu Le Guin (eftir konu, með
karlhetju í fyrstu þremur og konu í síðustu bókinni þegar hún
uppgötvaði að hetjan hafði alltaf verið karl), og Discworld fantasí-
um Terry Pratchett (þarsem ekki aðeins konur eru oft og iðulega
aðalhetjur heldur er hann svo ofboðslega meðvitaður um pólitíska
rétthugsun að fólk af öllum hugsanlegum kynþáttum, drekar,
dvergar, risar, varúlfar og gólemar, svo ekki sé talað um sjálfan
dauðann og jólasveininn, eru iðulega í stórum hlutverkum).
Annað atriði sem ég hef heyrt gagnrýnt er hvað kvenhlutverk-
in eru neikvæð og þá sérstaklega helsta vinkona Potters,
Hermione. Hermione er kúristi, besti nemandinn sem réttir alltaf
fyrst upp höndina og les stöðugt bækur. Jóhanna Rowling hefur
lýst henni sem útgáfu af sjálfri sér. Vissulega virkar Hermione nei-
kvæð í byrjun fyrstu bókarinnar en eftir á að hyggja þá spyr ég
mig af hverju mér fannst hún svo neikvæð? Er það ekki bara vegna
þess að það er hefð fyrir því í (barna)bókum að slíkar alvitrar per-
sónur séu neikvæðar? Hefð sem Rowling snýr upp með því að
hafa Hermione sem eina aðalpersónuna, jákvæða, aðlaðandi og
skemmtilega, og þá sem iðulega á mestan heiðurinn af því að
bjarga málunum?
Því þetta er einmitt málið: hvernig unnið er með klisjur og
kunnugleg minni. Mikill hluti afþreyingarmenningar er ákaflega
hefðbundinn í grunnatriðum en það er hrein blindni að hafna
þessu efni og afskrifa það þar með. Því það er í afkimum þessarar
afþreyingarmenningar sem ýmiskonar andspyrna
þrífst; á yfirborðinu getur allt virst slétt og fellt en
þegar betur er að gáð er sitthvað rotið í veldi Dana.
Persónurnar í Harry Potter eru vissulega ster-
eotýpískar og á tímum ansi einlitar en það kemur
ekki í veg fyrir að grunnhugsun og
boðskapur bókanna er gagnrýni á
fordóma og þröngsýni gagnvart því
sem öðruvísi er; Rowling blammerar
jafnt kynþáttamisrétti, smáborgarahátt
sem stéttaskiptingu, og þrátt fyrir að kynja-
misrétti sé aldrei sérlega tekið fyrir þá þarf ekki
annað en benda á að í kústa-keppnisliði Potters
eru þrjár stelpur en í óvinaliðinu engin!
A sínum tíma þóttu Galdramannsbækur Ursulu Le Guin sér-
stakar einmitt fyrir svipaðar sakir, að þar var á ferðinni óvenjuleg
og ögrandi fantasía sem neitaði að sýna heiminn í svörtu og
hvítu. Þegar þríleiknum var lokið fékk Le Guin á sig gagnrýni
femínista vegna þess að hetjan í bókunum þremur er alltaf karl-
maður og þá skrifaði hún fjórðu bókina með kvenhetju. Sú bók
er síst þessara fjögurra, kannski helst vegna þess að lesandinn
verður svo meðvitaður um að þarna er verið að rétta af ójafn-
vægi og sagan verður flöt. Sömu sögu er að segja af mörgum af
þeim femínísku fantasíum sem voru ákaflega vinsælar á áttunda
og níunda áratugnum; þær eru einfaldlega of þvingaðar til að
virka sem ögrandi og heillandi fantasíur.
Fantasían er í eðli sínu róttækt form, að því leyti sem fantasí-
an brýtur upp hinn hversdagslega veruleika, brýtur gegn honum
og neyðir okkur til að takast á við aðra heima og annarlega
hugsun og skoða okkur sjálf í gegnum þessa spéspegla. Ef hún
er hamin og tamin um of í þrönga ramma þá tapar hún þessum
krafti og róttækni.
Péess
Og ef einhver efast enn þá þarf ekki annað en að lesa grein eft-
ir hinn breska konunglega ævisagnaritara Anthony Holden sem
birtist íThe Guardian í júní síðastliðnum, en þar fer hann háð-
uglegum orðum um Jóhönnu Rowling og bækur hennar sem
hann finnur allt til foráttu. Helst hneykslast hann þó á því að
hún hafi villt á sér heimildir sem einstæð móðir í fjár-
hagskröggum af því að hún hafi jú eftir allt valið að yfirgefa eig-
inmann sinn! Auk þessa er hún menntuð (og þarmeð vel stæð:
kannast einhver við þá jöfnu?) en skrifar samt ekki málfræði-
lega réttan texta.
24 • VERA