Dagblaðið Vísir - DV - 25.09.2004, Blaðsíða 16

7 6 LAUGARDAGUR 25. SEPTEMBER 2004
Helgarblað DV
Gróska í fornleifarannsóknum síðustu árin hefur fært fræðimönnum ógrynni upplýsinga og að
sumu leyti nýja sýn á fortíð þjóðarinnar. Orri Vésteinsson fornleifafræðingur bendir til dæmis á að
þrælarnir sem norrænir menn höfðu með sér til íslands, og teljast meðal landnámsmanna, voru
ekki endilega bara frá Bretlandseyjum.
Veðjuðu norskir kaupmenn á stórversl-
un á íslandi, Grænlandi og í Færeyjum og
reistu sínum mönnum veglega kirkju í versl-
unarmiðstöðinni að Gásum í Eyjafirði þegar
Hansakaupmenn sóttu á makaði úr suðri?
Gengu skólasveinar í Skálholti prúðbúnir til
kvöldverðar og fengu sér serrí fyrir matinn?
Hvernig tókst landsmönnum að fylla landið
af fólki á nokkrum árum, voru hér aðrir
þrælar en húskarlarnir úr fornsögunum;
ófrjálsir leiguliðar í Mývatnssveit úr Austur-
Evrópu? Fomleifarannsóknir síðustu ára
vekja ýmsar hugmyndir og gætu breytt sýn
okkar á íslandssöguna.
Mikil gróska hefur verið í fornleifarann-
sóknum á síðustu árum. Um 1990 fjölgaði
mjög í hópi fomleifafræðinga og hafa upp-
greftirnir á Bessastöðum, í Viðey og á Stóm-
Borg undir Eyjafjöllum sjálfsagt haft sitt að
segja um aukinn áhuga á greininni. Ekki var
nóg af störfum fyrir alla en auk þess höfðu
þeir ekki allir áhuga á að vinna á safnastofn-
unum. Bera fór á hugmyndum um að hér
vantaði greininni akademískt umhverfí.
Söfnin hafa ákveðið hlutverk sem lýtur fyrst
og fremst að varðveislu og miðlun og forn-
leifafræðingar þar gátu með engu móti ver-
ið stefnumótandi f fornleifarannsóknum á
landinu.
Ungliðarnir hófu þá að stunda sjálfstæð-
ar rannsóknir enda kallaði breyttur laga-
rammi á meiri umsvif, fleiri rannsóknir og
þá þjónusturannsóknir. Sjálfstæðir forn-
leifafræðingar tóku þessi verk að sér, mót-
uðu markaðinn og nokkrir þeirra stofnuðu
Fornleifastofnun Islands 1995.
Síðustu árin hefur megináherslan í fom-
leifafræði verið á upplýsingaöflun, úrvinnsl-
an öll er á næsta leyti og getur tekið langan
tíma en á meðan em settar fram hugmynd-
ir og tilgátur.
Sagan að Gásum
Gásir í Eyjafirði má taka sem dæmi um
áhrif fornleifarannsókna á söguna. Þar var
helsti verslun-
arstaður mið-
öldum á Norð-
urlandi og í
sumar fóru þar
fram umfangs-
miklar rann-
sóknir, enda
hvergi á íslandi
varðveittar jafn-
miklar mann-
vistarleifar frá slíkum stað. Þar hefur á 14.
öld staðið einhver mesta kirkja á íslandi.
Hún var fyrst grafín upp 1907, mæld og met-
in og sfðan hafa menn vitað af stærð henn-
ar. Staðarins er víða getið í fornritum frá 13.
og 14. öld, síðast árið 1391 og skömmu síðar
virðist verslun þar hafa lagst niður eða á 15.
öld.
Nýjustu fomleifarannsóknir benda þó til
þess að verslað hafi verið lengur en áður
hefur verið talið, eða fram á 16.öld. Orri Vé-
steinsson er lektor í fornleifafræði við HÍ og
á sæti í stjórn Fomleifastofnunar fslands.
„í sumar hafa ýmsar minni háttar upp-
lýsingar svo bæst við,“ segir Orri. „Og nú
veltum við fyrir okkur hvers vegna þessi
mikla kirkja var byggð þarna og hver lét
byggja hana. Umræðan fer af stað, einstak-
lingar fara að eyða tíma í að velta þessu fýr-
ir sér og þá verða til nýjar hugmyndir, þær
kveikja nýjar spurningar og þar með nýja
þekkingu. Grannupplýsingamar em þannig
í sjálfu sér ekki nýjar en sýnin og fleiri vís-
bendingar vekja nýjar hugmyndir og tilgát-
ur.
Þessa stundina finnst mér líklegast að
norskir kaupmenn hafi látið reisa þessa
kirkju. Og þaö sýnir að þeim var fúlasta al-
vara með þessum verslunarstað, þetta var
ekki einhver aukabúgrein hjá þeim, þeir
vom tilbúnir að leggja í töluverðar fjárfest-
ingar að Gásum. Búðirnar sýna það sama,
svæðinu er skipt niður í lóðir og þarna er
töluvert skipulag. Hápunkturinn að Gásum
er sennilega á 14. öld og þá era norskir
kaupmenn aðallega á Norður-Noregi, Fær-
eyjar og íslandi. Hansamenn þrengdu að úr
suðri, þeir hafa því hugsanlega ákveðið að
leggja áherslu á þetta svæði og byggja sig
upp að Gásum og á hinum stöðunum vænt-
anlega líka.
Kirkjan stóð ekki mjög lengi og var ekki
endurbyggð eftir að hún fauk 1391, e.t.v.
hafði þá verslunartoppi Gása verið náð,“
segir Orri.
Sagan í Skálholti
Skálholt er einn merkasti sögustaður á
landinu og samtvinnaður sögu kristni á ís-
landi. Kirkja var reist þar skömmu eftir
kristnitöku og var staðurinn höfuðstaður
landsins í 750 ár. Á síðari hluta 18. aldar reið
mikill jarð-
skjálfti yffr Suð-
urland og telja
menn harla
ólíklegt að Skál-
holtsstað hafi
ekki sakað.
Stuttu síðar var
HliJtiaf mununum úrSkál-
a Skáholti lagðui holtsuppgreftrinum Skóla-
niður og fluttur pjitar hafa margir haftþaö
til Reykjavíkur. Ijómandi gott og sötrað sérrí.
Sumarið
2002 hófst uppgröftur á Skálhotli, sunnan
og suð-vestan við kirkjuna. Þetta er sam-
starfsverkefni Fomleifastofnunar íslands,
Skáiholtsstaðar og Þjóðminjasafhs íslands,
styrktur af Krismihátíðarsjóði og stendur til
2007. Stór hluti af af bæjarþorpinu hefur
verið grafinn upp og Orri segir samræmið
milli 18. aldar teikninga af staðnum og vera-
leikans koma mest á óvart. Menn nái þó að
átta sig betur á húsagerðinni og þróun
hennar, undir 18. aldar byggingunum glitti í
þær eldri.
„Gripasafnið og dýrabeinin eru þó mesta
viðbóún," segir Orri. „Við eram með tugi
þúsunda gripa úr Skálholti; leirker, glerbrot,
bein o.fl. Það gerir okkur kleift að lýsa efn-
hag og stéttaskiptingu innan staðarins,
neysluháttum og daglegu lífi. Skólapiltar
hafa mjög margir verið vel efnum btfriir og
haft það býsna gott en í ritheimildum ber
meira á kvörtunum þeirra um allan aðbún-
að.
Hópur skólapilta í Skálholti á 18. öld
hefur komið í skólann mjög vel útbúinn að
heiman, með fínasta borðbúnað og sötr-
að sérrí. Stéttaskiptingin á staðnum
sést bæði á byggingum og gripum en
skólaálman er á seinni hluta 18.
aldar algjörlega aðgreind frá öðr
um hlutum bæjarins. Úr bisk-
upsherbergjum við hliðina á
er ekki innangengt í skóla-
álmuna. Menn hafa þá
a.m.k. reynt að aðgreina
þessa starfsemi á staðnum.
Af þessu má sjá að síðustu
aldir, sögulegur tími, er
ekki síður athyglisverður frá sjónarhóli
fornleifafræðinnar."
Sagan í Sveigakoti
Verkefnið Landnám og menningarlands-
lag felst f rannsókn á landnáminu í Suður-
Þingeyjarsýslu, áhrifum þess á íslenskt vist-
kerfi og því hvernig íslenskt umhverfi mót-
aði hið nýja samfélag. Verkefnið er framhald
af rannsókn á
fornbýlinu að
Hofsstöðum í
Mývatnssveit
en hún hófst
árið 1991. í
Sveigakoti í Mý-
vatnssveit hafa
menn stundað , ... ,, . „ .....
UDDeröft ftá Jaröhus (Svelgakotl í My-
uppgron ira vatnssve|t Frá slöari hluta 9.
1999 og er rann- aldar
sókninni ekki
lokið enn. Sveigakot telst greinilega til kot-
býls og er algjör andstæða býlisins á Hofs-
stöðum.
„í sumar komu í ljós byggingar frá síðari
hluta 9. aldar," segir Orri. „Þær era þá vænt-
anlega ummerki um elstu byggðina á þess-
um stað. Sem er á margan hátt einkennileg,
varla er hægt að komast lengra frá sjó og
Sveigakot er tæplega 300 metra hæð yfir
sjávarmáli. Ef að menn hafa verið komnir
þarna upp úr 880 þýðir kannski að aðrir
byggilegir staðir í landinu hafa þegar verið
byggðir.
Þetta er agnarlítið bú, 4 til 6 manneskjur
hafa búið þarna í tvær, þrjár kynslóðir, mað-
ur veltir fyrir sér hvers vegna fólk fór um
höfin til þess að hokra í smákoti í Mývatns-
sveit. í Sveigakoti eru leifar af annars konar
jarðhýsum en við erum vanir að finna
hérna. Hafa menn byggt þarna hús
eins og heima og/eða era þetta
hús fólks af lægstu stigum?
í íslenskri miðaldalög-
gjöf um þræla rúmast
að mínu mati ekki
bara húsþrælarnir úr
fornsögunum heldur
líka ánauðabændur
sem ófrjálsir ráku
heimili. Og e.t.v. er
það einfaldasta skýr-
ingin á því, hvernig
mönnum tókst að
byggja þetta land.
Eiríkur rauði þurfti
bara nokkra tugi til
Grænlands en til að
byggja ísland þarf
nokkur þúsund.
Einhverjir, senni-
lega auðmenni,
hafa séð sér
hag í að
Síðustu árín hefur megin-
áherslan í fornleifafræð-
inni verið á upplýsingaöfl-
un, úrvinnslan öll er á
næsta leyti og getur tekið
langan tíma en á meðan
eru settar fram hugmyndir
og tilgátur.
flytja hingað fólk af þrælamörkuðum til að
fylla landið. Ná þurfti fólkinu hingað út en
héðan komst það ekki. Markmiðið hefur
sennilega ekki verið að halda því ánauðugu
heldur halda hokrandi leiguliða. Mig grunar
að frumbýlingar í Sveigakoti hafi lifað við
þær aðstæður
en húsagerð af
þessu tagi er
ríkjandi mn
meginland
Norður- og
Austur-Evr-
ópu.“
Orri viður-
kennir að líkurn- ,Þetta drehahöfuö af próni
ar á að hann hafi fannSt f Sve'9akoti f sumar
ar a ao nann nati Frá s[ðarj hju(a vlkjngaaldar
rangt fyrir sér
séu um 90 af 100 en það sé heldur ekki
markmið hans, markmiðið sé að fá hug-
myndir, þróa þær, breyta og vonandi bæta.
„En þangað til annað kemur í ljós, gæli
ég við þá hugmynd að landnámshöfðingjar
á landinu hafi aukið sér afl og völd með því
að sanka að sér fólki til fylla landnám sín og
standa með sér. Auðmenn gátu keypt
sér fólk úr Evrópu norðaustan-
verðri, Slava þess vegna, á
þrælamörkuðum á Norður-
löndum og á meginland-
inu. Pólverjar unnu með
okkur við rannsóknina í
Sveigakoti og þeir
könnuðust vel við jarð-
hýsin að heiman," seg-
ir Orri Vésteinsson
lektor í fornleifafræði
við Háskóla íslands.
rgj@dv.is
Orri Vésteinsson lektor f forn-
leifafræði við HÍ Einhverjir hafa
séð sér hag í þvl aö flytja hingað
fólk afþrælamörkuðum.