Dagblaðið Vísir - DV - 18.12.2004, Blaðsíða 50

1
50 LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 2004
Helgarblað DV
Það verður kosið aftur í Úkraínu eftir mikið kosningasvindl.
Og á meðan beðið er eftir nýjum kosningum reyna margir að
búa til úr átökum tveggja Viktora, Júshjenkos og Janúkovit-
sj, skýra og einfalda sögu. Annars vegar er maður sem vill
lýðræði og tengsl við Vesturlönd, hins vegar Rússavinur og
ofríkismaður, tengdur spilltum og nýríkum öflum. Sagan er
að vísu mun flóknari - og inn í hana blandast bæði samtíma-
hagsmunir og langtímaáform Rússlands, Evrópusambandsins
og þó ekki síst Bandaríkjanna.
Úkraína í heimstallinu
Bæði Júshjenko, sá sem vann
kosningarnar en tapaði talningunni,
og Janúkovitsj tengjast með ýmsum
hætti spilltum klíkum nýríkra
manna sem hafa sölsað undir sig
það sem eigulegast var í Úlcraínu, en
efnahagur þess lands fór mun verr
út úr umskiptunum eftir hrun Sov-
étríkjanna en Rússland sjáJft.
Báðir hafa verið forsætisráðherr-
ar á tímum einkavinavæðingar í
landinu. Hitt er svo rétt, að Júshjen-
ko hefur mest fylgi í vesturhíuta
landsins en Janúkovitsj í austurhlut-
anum og þar er einmitt mjög mikið
af Rússum. Það er einnig rétt að
Rússar hafa lengi talið sjálfsagt að
Úkraína sé þeirra megin í heimstafl-
inu - t.d. taldi nóbelsskáldið
Solzhenytsin það óráð á sínum tíma
að landið fengi fullt sjálfstæði eftir
hrun Sovétríkjanna.
Samfléttuð saga
Rússar og Úkraínumenn áttu sér
framan af öldum sömu sögu og
sömu fjandmenn og sömu tungu. A
miðöldum skildu leiðir, m.a. vegna
þess að Tyrkir réðu syðsta hluta
Úkraínu en Pólverjar vesturhilutan-
um og mállýskumunur þróaðist
smán saman til þess að tala mætti
um tvær mngur - eru rússneska og
úkarínska þó næsta lík enn í dag
(kannski eins og sænska og danska).
Rússakeisari náði svo drýgstum
hluta Úkraínu undir sig um miðja
17. öld og það var lengst af síðan
stefna rússneskra yfirvalda að gera
sem minnst úr sérstöðu og menn-
ingu Úkraínumanna. Svo var komið
rétt eftir byltingu bolsévíka, að
manntal sýndi að fjórðungur Úkra-
ínumanna sem bjuggu í borgum
sögðu rússnesku vera sitt tungumál
- en aðeins 2% þeirra sem bjuggu í
sveitum. En stór hlutí Rússa sem í
landinu bjuggu voru einmitt borgar-
búar.
Til varð tvöföld tvískiptíng: bæði
í vesturhluta þar sem úkraínsk þjóð-
ernishyggja var öflugust og austur-
hluta þar sem rússnesk áhrif voru
meiri - sem og í rússneskutalandi
borgir og úkraínskumælandi sveitir.
A Sovéttímanum var um tíma töl-
vert gert til að styrkja úkraínska
tungu og menningu, en þegar fram á
daga Stalíns kom var aftur hert á
„forrússneskun." Þar við bættíst að
hin grimma samyrkjuvæðing Stalíns
kom svo hart niður á úkraínskum
sveitum, að fólk þar tók í fyrstu
þýskum innrásarherjum sem frels-
urum. Eftir stríð gerðist það svo að
Stalín fékk því framgengt að Úkraína
(og Hvítarússland lfka) fengu sér-
staka aðild að Sameinuðu þjóðun-
um - þetta skipti í raun ekki miklu
máli, en minnti þó á sinn hátt á
þetta stóra land með íbúatölu á við
Frakkland.
Rússar og Evrópusambandið
Rússland Pútins hefur ekki áhuga
á að reyna að leggja Úkraínu undir
sig, þótt Pútín hafi stutt sem mest
við bakið á Janúkovitsj í kosningun-
um gölluðu. Ekki heldur á því að
taka við austurhéruðunum þar sem
Rússar eru flestír: þar eru stóriðju-
borgir og kolanámur í mikilli niður-
níðslu og ekki eftir miklu að slægj-
ast. Aftur á móti vilja Pútín og hans
menn að Úkraína verði, eins og
Hvítarússland, áfram á áhrifasvæði
Rússa.
Leggja má út af því, að fyrir
skemmstu hafa Rússar myndað efiia-
hags- og tollabandalag með Úkraínu,
Hvítarússlandi og Kazakhstan.
Fréttaskýrandi Le Monde telur, að
með þessu sé reynt að koma upp
nýrri Evrasíublökk fyrir austan Evr-
ópusambandið, þar sem ráðandi
verði pólitískar hugmyndir Pútíns
sem hann orðar svo að „stjómað sé í
anda lýðræðis sem hefur verið lagað
að sögulegum aðstæðum." Með því
sé átt við öflugt forsetavald í einskon-
ar ríkiskapítalisma, pólitískt kerfi
sem í raun ætlar þingræði h'tíð hlut-
skiptí. Að auki er hér um mjög
praktísk mál að ræða: Úkraína er
land sem rússnesk olía og gas fer um
á leið á heimsmarkað og þar eru
fimm af sex stórum oh'uhreinsunar-
stöðvum í eigu Rússa. Orkuþarfir em
að sínu leytí það sem gerir það nauð-
synlegt fyrir Úkraínumenn að hafa
sem best tengsh við Rússa.
Evrópusambandið hefur látíð töl-
vert að sér kveða í gagnrýni á þær for-
setakosningar sem nú verða endur-
teknar. En ES hefur í raun mjög tak-
markaðan áhuga á Úkraínu. Evrópu-
sambandið á meira en nóg með að
„melta" ný aðUdarríki og deUa um
hugsanlega aðUd Tyrklands - í
Brússel yrðu fáir fegnir því að Úkra-
ína „á vesturleið" legði inn aðildar-
umsókn, svo fátækt sem ríkið nú er
og iUa á vegi statt. Að vísu heyrast
raddir (m.a. í Vestur-Þýskalandi) um
að bjóða ætti Úkraínumönnum eins-
konar aukaaðUd að Evrópusam-
bandinu, en enn sem komið er em öU
shk áform skrifuð með gaffli á sjóinn.
Bandarískur gambítur
Annað mál er að Bandaríkin leita
færis tU áhrifa á Úkraínu, t.d. kom
frá ýmsum aðilum þar í landi tölvert
Árni Bergmann
lýsir ástandinu I Úkraínu.
Heimsmálapistill
fé og önnur aðstoð við kosningabar-
áttu Júshjenkos. Mark Almond, pró-
fessor í nútímasögu í Oxford, telur
að þau afskipti séu mjór mildls vísir.
Hann minnir á það að strax eftir
hmn kommúnismans, eða 1992,
hafi háttsetir menn í Washington
(meðal þeirra Dick Cheney núver-
andi varaforseti) sett saman áætlun
um að tryggja það um aUa framtíð,
að engin rfki eða ríkjablakkir gætu í
framtíðinni komist í þá stöðu að
getá þvælst fyrir Bandaríkjunum.
Átökin um framtíð Úkraínu beri að
skoða í tengslum við þá stefnumót-
un.
Bandaríkjamenn hugsa tíl langs
tíma. Ef Úkraína, segir Almond, fær-
ist á áhrifasvið Nató, missir Rúss-
land aðgang að flotastöðvum sínum
við Svartahaf og olíu- og gasleiðslur
þeirra verða að fara um bandarískt
áhrifasvæði. En Rússland er ekki
helsti mögulegi mótleikarinn í hinu
nýja heimstafli. Þeir í Washington
eru í rauninni að búa tfl leUcfléttu tU
að koma í veg fyrir að Kínverjar komi
sér fyrir í fyrrum Sovétríkjum, hvort
sem er í Mið-Asíu eða Evrópu.
Efnahagur Kínverja stendur í
blóma en þeirra AkiUesarhæU er
orkuskortur. Kína með sínum 1300
mUjónum íbúa stefnir á hlutverk
risaveldis, en orkumálin veikja
stöðu þeirra gagnvart Bandaríkjun-
um. Það er beinn aðgangur Kínverja
að olíu Rússlands og Mið-Asíuríkja,
sem áður voru sovésk, sem getur
losað Kína undan því að vera háð
viðkvæmum flutningaleiðum á sjó.
Því er „stóra taflið" á miUi Peking og
Washington - og annað Asíuríki á
uppleið, Indland, getur einnig
skorist í þann leik.
Sókn Bandaríkjanna, sem þegar
hafa bækistöðvar í Úzbekistan og
TadzhUcistan, í ítök í, og jafnvel for-
ræði yfir, fyrrum sovétlýðveldum er
áhættuspU eina risaveldisins í dag.
Sú flétta miðar að því að tryggja sér
verðmætustu spUapeningana á
borðinu áður en Kína og Indland
hafa gengið tU leiks í fúUri alvöru.
Frægir Úkraínumenn
Fótboltamenn,
rithöfundar og
fjöldamorðingjar
anov
1998
Frægastur Úkraínumanna um
þessar mundir
áreiðanlega marka-
kóngurinn Andrei
Sjevtjenko hjá
ítalska knatt-
spyrnuliðinu AC
Milan sem á dögun-
um var vaUnn knatt-
spyrnumaður Evrópu á síðasta
ári.
Fleiri Úkraínumenn hafa látið
að sér kveða á fótbolta-
velUnum, bæði fyrr
og síðar, og tveir
þeirra hafa áður
hampað títli
Sjevtjenkos, þeir
Oleg Blokhfii árið
1975 og
ígor Belanov árið
1986. AUir þrír
hófu feril sinn
hjá Dynamo
Kiev, frægasta og
besta knatt-
spyrnuliði Úkraínu.
Úkraínumenn
hafa reyndar átt
fleiri heims-
þekkta íþrótta-
menn og dugir að
nefna Sergí Búbka
stangarstökkvarann knáa sem
enn á heimsmetið í sinni grein,
6,14 metrar, sett 1994.
Barnungir skákmeistarar
Þá eru Úkraínu-
menn þekktir skák
menn og er fram-
tíðin sérlega
björt á því sviði.
Ruslan Ponom-
varð árið
yngsti stór-
meistari sögunnar í
skák, 14 ára. Það
met var svo slegið
2002 af landa
hans,
jakin.
_ Hann
var 12
ára. Jafnaldra
hans, Katerína
Lahno, varð
yngstí kvenkyns
stór-
meistari sögunnar
sama ár.
Á 19. öld var
Nikolæ Gogol
ffægasti smá- og
skáldsagnahöfundur
landsins. Hann er enn í miklum
metum um víða veröld, ekki síst
fyrir skáldsöguna Dauðar sálir,
leikritið um Eftirlitsmanninn og
smásögur á borð við Yfírfrakkann
og Nefíð, en hann skrifaði líka
merkUegar sögur um
sveitalífið í Úkra-
ínu. Minna
þekktur á Vest-
urlöndum en í
vart minni met-
um í Úkraínu er
samtímamaður
Gogols, Taras Sjevtjenko.
Örlög þriggja rithöfunda
í umrótinu eftir valdarán bol-
sévíka í rússneska
heimsveldinu
1917 komu fram
þrír höfundar
sem aUir lentu
upp á kant við hin
nýju yfirvöld. Það
voru ísak Babel sem var af gyð-
ingaættum og ákafur bolsévíki
framan af en var tek-
inn af h'fi 1940
enda hafði hann
lent í ónáð fyrir
lýsingar sínar á
lífinu eftir valda-
ránið, en þær voru
taldar of óheflaðar - les
sannar.
Sama ár og Babel var drepinn
dó Mikhafl Búlgakov en hann var
þá lflca lentur upp á kant við Jósef
Stalín eimæðisherra.
Búlgakov skrifaði
leikrit og sögur, oft í
fantasíustfl, og
hafði er hann lést
lengi unnið að
skáldsögunni Meist-
arinn ogMargaríta sem
þykir nú eitt mesta meistaraverk
skáldsagna á 20. öld.
Þá er ótalin Anna Akhmatova
sem var ljóðskáld og lenti í marg-
víslegum hremmingum en þykir
eitt besta skáld á rússneska tungu
á síðustu öld.
Krútsjov, Trot-
skí og Golda
Meir...
Á hinn bóginn
var Nikita Krútsjov,
leiðtogi Sovétrflcjanna
eftir að Stahn dó, Úkraínumaður
og eftirmaður hans, Leoníd Bré-
snjev, fæddist reyndar lflca á
úkraínskri grund þótt rússneskur
hafi hann tahst.
Annars flækir það mjög málin
að fjöldi manna og kvenna sem
fæddust eða rekja ættir sínar tU
þess landsvæðis
sem nú tilheyrir
Úkraínu var af
blönduðu eða
öðru þjóðerni en
beinlínis Úkraínu-
menn.
Mjög margir
gyðingar sem síð-
ar dreifðust víða
um lönd fæddust
tU dæmis í Úkra-
ínu, aUt frá Lev
Trotskí, einum helsta
leiðtoga bolsévflca tíl Goldu Meir,
forsætisráðherra
ísraels.
Tveir
fjöldamorð-
ingjar
Söngkonuna
Ruslönu þekkja margir um þessar
mundir þar sem hún
vann Eurovision-
söngkeppnina á
þessu ári en
frægð hennar
verður kannski
hverful.
sögu má
frægasta glæpamann
Anatolí Onopríenko,
handtekinn 1996 og játaði um
síðir á sig 52 morð. Hann stund-
aði það að laumast vopnaður upp
að einangruðum bændabýlum og
myrða aUa íbúana, jafnvel börn.
Morðin hafði hann framið á und-
anförnum sex árum og kvað
„innri raddir“ hafa skipað sér að
gera þetta svo hann mætti verða
afkastamestí fjöldamorðingi sög-
unnar. Þá skorti hann eitt morð
til að ná metí Andreis Tsjíkatílos
sem er viðurstyggUegasti
raðmorðingi Rússa og hafði verið
tekinn af lífi 1994. Þótt Tsjfkatflo
hafi verið Rússi var hann reyndar
fæddur í Úkraínu.
Sömu
segja um
landsins,
sem var