Dagblaðið Vísir - DV - 18.12.2004, Blaðsíða 54

I
V
54 LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 2004
„Sá er haldinn forræðishyggju
* semvillhafavitfyriröðrumfullorðn-
um einstaklingum í málum sem
varða athaftiir sem einungis skaða
þá einstaklinga sjálfa, ef þær skaða
þá einhvem á annað borð. Þá er for-
ræðishyggjumaðurinn gjarnan að
þröngva gildismati sínu eða skoðun-
um upp á annað fólk, hvort sem því
líkar betur eða verr,“ segir ívar Páll
Jónsson biaðamaður um það hvað
felst í hugtakinu forræðishyggja.
fvar Páll hefur látið til sín taka
innan Frjálshyggjufélagsins en þau
samtök em gegnheilir andstæðingar
' þess sem felst í hugtakinu forræðis-
hyggja. ívar sver sig í ættina og segir
íslenskt þjóðfélag gegnsýrt af for-
ræðishyggju og að hún sé viðtekin.
„Hið opinbera setur reglur um
hitt og þetta til að vemda fólk fyrir
sjálfu sér. Þessi forræðishyggja hefur
haft svo mikil áhrif á hugsanagang
þjóðarinnar að fólk er að miklu leyti
hætt að taka ábyrgð á eigin gjörðum.
Um leið og eitthvað bjátar á er lýst
ábyrgð á hendur „yfirvöldum", sem
eigi að „grípa til aðgerða".
Blaðamaðurinn kýs að taka svo
djúpt í árinni að segja að með þessu
sé unnið gríðarlegt tjón á ábyrgðar-
tilfinningu fólks fýrir eigin lífi. Þegar
allt kemur til alls er heillavænlegast
^ fýrir hvem og einn að taka ákvarðan-
ir um eigin hag sjálfur. „Þannig lærir
maður af mistökunum; þroskast og
hefur möguleika á að verða betri
manneskja. Ef „stóri bróðir" ákveður
hvaða mat við eigum að borða,
hvaða íþróttir við megum stunda og
bannar okkur að taka áhættu í lífinu
verður það lítils virði. Þá emm við
eins og forrituð vélmenni, með lítil
einstaklingseinkenni. Við gætum þá
alveg eins verið flokkuð eftir númer-
um.“
Kærleiksofbeldið
Heimir Már Pétursson er upplýs-
ingafulltrúi Flugmálastjómar en hef-
ur einnig starfað innan Samfylking-
arinnar. Ljóst má vera að þar hlýtur
að vera tekist á um ýmsa ríkisforsjá.
Heimir hefur verið ódeigur í baráttu
sinni gegn ýmsum óvönduðum
meðulum Tóbaksvarnaneftidar sem
að hans mati hafa oftar en ekki grip-
ið til fasískrar aðferðarfræði - til-
gangurinn helgar ekki meðalið að
hans mati.
„Forræðishyggja er sú skoðun að
yfirvöld eigi á sem flestum sviðum að
hafa vit fýrir einstaklingunum og
jafnvel beita þvingunum til að fá þá
til að annaðhvort hætta einhverri
hegðun eða hegða sér á einhvem til-
tekinn hátt. Forræðishyggja getur
stundum verið eðlileg og þá þegar
hún er meira í ætt við umhyggju og
fýrirhyggju, eins og til dæmis ræður
för við setningu umferðarlaga. Þegar
forræðishyggjan verður hins vegar
mjög stæk verður hún eiginlega að
bannhyggju. Þeir sem em illa haldn-
ir af forræðishyggju hafa mikla til-
hneigingu til að leysa öll mál með
bönnum," segir Heimir Már.
Hann segir jafnframt að þegar
þeir sem vilja banna til að leysa
vandann setji með því óeðlilegar
hömlur á hegðun einstaklinga, oftast
^ í nafni kærleika. Þegar forræðis-
hyggja er orðin verulegur sjúkdómur
og er kominn á hæsta stig er sjúk-
lingurinn iðulega tilbúinn til að beita
kærleiksofbeldi. „Það er að segja,
hann er tilbúinn til að beita þá ein-
staklinga sem hann ætlar að hjálpa
ofbeldi til að fá þá til að þiggja hjálp-
ina. Ofbeldið kemur þá fram í óeðli-
legum hindrunum og afskiptum á
*. því sem verður að teljast einkalíf
fólks og forráðaréttur yfir eigin lífi og
líkama."
Bara einn einfaldan
Heimir telur ekki vafa á því að
margt sé það í íslensku þjóðfélagi
sem sé drifið áffam af forræðis-
hyggju en sem betur fer ekki allt. „ís-
lendingar em frjálslyndir á mörgum
sviðum og það má segja að þessi tvö
öfl, fijálslyndið og forræðishyggjan
takist á á mjög mörgum sviðum."
Almennt má segja að þeir sem em
hvað verst haldnir af forræðishyggju
treystí fýrirvöldum betur en einstak-
lingunum sjálfum til að taka skyn-
samlegar ákvarðanir varðandi þeirra
eigið líf. „Við íslendingar horfum
gjarnan til hinna Norðurlandanna
þegar við leitum að aðferðum til að
Helgarblað TtV
Nýverið lögðu sex þmgmenn Samfylking-
arinnar til að undirbúnar verði reglur
um takmörkun auglýsinga á matvöru sem
inniheldur mikla fitu, sykur eða salt.
Fimm konur undir forystu Ástu Ragn-
heiðar Jóhannesdóttur auk Össurar
Skarphéðinssonar sýnist sem svo að ein-
staklingar kunni ekki fótum sínum forráð
og ganga hugmyndir þeirra undir nafn-
inu „fitubolIufrumvarpið“. Jakob Bjarnar
Grétarsson leitaði til fjögurra einstak-
linga sem hafa eitt og annað að segja um
hugtakið - flest slæmt.
gera eitt og annað. Margt af því er
gott en margt af því er lika aifavit-
laust eins og fjölmörg dæmi hafa
sannað. í Noregi hafa forræðis- og
bannhyggjumenn t.d. gengið svo
langt að banna fólki að kaupa meira
en einn einfaldan af sterku áfengi á
veitingahúsum. Þar ræður sjálfsagt
för sú kærleikshugsun að enginn hafi
gott af því að drekka áfengi og þá al-
veg sérstaklega ekki áfengi sem er
sterkara en einhver tiltekin prósenta.
Vilji fólk samt drekka áfengi er því
best að gera þeim það fyrirferðar-
meira með því að banna því að
kaupa meira en einn einfaldan í
einu.“
Spennandi óhollusta
Heimir Már talar jaftiffamt um
það sem hann kallar valkvæma for-
ræðishyggju. Það þykir til dæmis
eðlilegt að merkja tóbaksvörur með
sterkum viðvörunum um áhrif þeirra
á heilsu fólks, en það þykir ekki jafn
sjálfsagt að setja slíkar viðvaranir á
bifreiðar sem eiga stærstan þátt í að
eyða ósonlaginu og þar með öllu lífi
á jörðinni - eða á kókið, kjötfarsið,
saltkjötið og brennivínið (svo eitt-
hvað sé nefnt) sem allt steindrepur
fólk ef það neytír þessara vara í of
miklu magni. „Þá þykir líka eðlilegt
að fela tóbaksvörur fyrir neytendum,
en það yrðu margir langleitir ef
breytt yrði yfir allar óhollustuvörur í
verslunum. Þá myndi maður ganga
inn í Hagkaup og Nóatún þar sem
blastí ekkert við nema ávextír og
grænmetí og svo mikil og breið svört
tjöld. Svo þyrftí fólk að kíkja á bak við
tjöldin til að sjá hvaða spennandi
óhollusta leyndist þar á bak við. Gæti
vissulega gert verslunarferðir meira
spennandi - en lengri. Eitt einkenni
þeirra sem eru haldnir forræðis- og
bannhyggju er að þeim finnst nánast
undantekningarlaust auðveldara að
banna eitthvað sem þeir gera ekki
sjálfir.“
Ferlega þreytandi fyrirbæri
„Forræðishyggjan er þessi árátta
sumra að vilja hafa vit fýrir öðrum og
þeir láta sér ekki nægja að predika og
vinna málstað sínum fylgis þannig
heldur vilja þeir beita ríkisvaldinu.
Ferlega þreytandi fyrirbæri," segir
Sigríður Á. Andersen lögfræðingur
hjá Verslunarráði fslands. Sigríður
hefúr meðal annars látíð til sín taka á
VefÞjóðviljanum þar sem menn hafa
horn í síðu forræðishyggjunnar.
„Það fer tvímælalaust minna fyr-
ir forræðishyggju á íslandi í dag en
fyrir áratug en hún er þó fráleitt á
undanhaldi. Það sem virðist hafa
gerst er að afleiðingar forræðis-
hyggjunnar bitna síður á öllum al-
menningi í einu lagi með áberandi
hætti en meira á einstökum hóp-
um. Bjórbannið var dæmi um for-
ræðishyggju sem allir fundu fyrir en
í dag hefur forræðishyggja af svip-
uðum toga fundið farveg í til dæm-
is banni við bjórauglýsingum sem
snertir ekki marga með beinum
hætti. Menn verða sem sagt ekki
eins varir við það með áþreifanleg-
um hætti að það er einhver þarna
úti að reyna að hafa vit fyrir þeim -
eða réttara sagt stjórna þeim, því
það er ekki alltaf vit í rökum for-
ræðishyggjunnar. Það er auðvitað
óhugnanleg staðreynd. En það væri
kannski ofsagt að segja að íslenskt
samfélag einkennist af forræðis-
hyggju.“
Rétturinn til að taka heimsku-
legar ákvarðanir
„Mér finnst það vera forræðis-
hyggja þegar sett eru lög og reglur
sem sem taka af mér réttinn til að
taka ákvarðanir sem engan skaða
nema sjálfan mig, s. s. varðandi hvað
ég má láta ofan í mig, hvar og
hvenær, hvernig ég á að haga mér
heima hjá mér, hvað ég má lesa og
svo framvegis," segir Davíð Þór Jóns-
son þýðandi, rithöfundur og
skemmtikraftur. Davíð hefúr látíð til
sín taka í stjórnmálaumræðu um
langt skeið og hefur helst verið orð-
aður við Vinstri græna. Sá flokkur er
reyndar af mörgum talið eitt vígi for-
ræðishyggju á íslandi en þess sér
ekki stað í orðum Davíðs Þórs sem
hefur augljóslega hom í síðu fyrir-
bærisins.
„Forræðishyggjan á sér djúpar
rætur í íslensku samfélagi en fer sem
betur fer hopandi fyrir auknu frjáls-
ræði. í dag held ég að íslenskt samfé-
lag einkennist ekki af meiri forræðis-
hyggju en önnur vestræn samfélög,
alla vega em bæði Bandaríkjamenn,
Bretar, írar og Skandínavar mun
dýpra sokknir í að taka af fólki rétt-
inn til að taka heimskulegar ákvarð-
anir en við. Illu heilli virðist þó
ákveðin afturför yfirvofandi, sbr.
ffumvarp Samfylldngarinnar um
auglýsingabann á óhollum mat og
frumvarp um bann við reykingum í
húsnæði sem er hinu opinbera jafh-
óviðkomandi og eldhúsið heima hjá
mér.“
ívar Páll Jónsson Segirllfiö lítils viröi ef„stóri bróðir" ákveður hvaöa mat viö eigum að
borða, hvaða íþróttir viö megum stunda og bannar okkur aö taka áhættu íllfinu.
Topp 3 forræðishyggjulisti ívars Páls
1. Hallbrlgtbkcrfit
Rfltíð velur hverjir lifa og deyja í þessu landi. Heilbrigðiskerfið er rekið
með áætlunarbúskap, eins og tíðkaðist í Sovétríkjunum á meðan þau vom
og hétu. Þess vegna verða stjórnendurnir hálfpartinn að meta hvort „hag-
kvæmt" sé að lækna fólk. Mesta hagsmunamál íslensku þjóðarinnar er að
frelsa heilbrigðiskerfið, þannig að þeir sem veita þjónustuna græði á því að
veita hana með sem minnstum kostnaði og á sem lægstu verði. Ég fæ ekki
séð að heilbrigðiskerfið sé að neinu leyti frábrugðið smásölu með matvömr.
Fólk deyr ef það hefur ekki efni á að kaupa mat. Vildum við hafa svipaðan
áætlunarbúskap í sölu matvara? Áætlunarbúskap fylgja óhjákvæmilega
biðraðir og skortur.
2. SniBRskálaniir
í öðru lagi verð ég að neftia grunnskóla landsins.
Þeir em svo sannarlega í viðjum forræðis-
hyggju. Fólk fær ekki að ráða því hvernig
menntun börn þess fá. Samkeppni milli
skóla er engin og allir verða þeir að fylgja
aðalnámskrá. Engin samkeppni er á
milli skólanna um kennara og þess
vegna eru þeir láglaunastétt. Sá kenn-
ari sem vill brydda upp á einhverjum
nýjungum í kennslu, ef til vill vera svo
djarfur að miða kennsluna við þarfir
nemendanna (sem eru mismunandi),
hefur lítið svigrúm til þess. Sökum for-
ræðishyggju.
3. Afcngiogtóbak
f þriðja lagi má nefna boð og bönn um gjörðir sem
eiga ekki að koma neinum við nema einstaklingnum sjálfum.
Reynt er að koma í veg fyrir að fólk drekki áfengi og
neyti tóbaks, með því að leggja þvflflcar álögur á
þær vörur að verulega skiptir máli og banna
sölu áfengis annars staðar en í sérstökum
einokunarverslunum ríkisins. Þá er reynt
að fá fólk til að drekka frekar bjór og
léttvín en sterk vín, með því að leggja
enn þá brjálæðislegri gjöld á sterka
vínið en það létta. Bannað er að aug-
lýsa þessar vörur, sem þó eru báðar
löglegar. Bara sú staðreynd að orðið
„manneldismarkmið" sé til er uggvæn-
leg; eins og við séum svín sem þurfi að
ala og megi ekki verða of feit. Sumar bar-
dagaíþróttir eru bannaðar. Fjárhættuspil
eru bönnuð í vissri mynd. Fíkniefni eru
bönnuð. Vændi til framfærslu er ólöglegt, þótt
þingmenn stundi kynlíf að staðaldri, gegn ýmis-
konar ívilnunum frá maka sínum. Konum og körlum er bann-
að að dansa í lokuðum klefa þegar annað þeirra er nakið. Svona mætti áfram
telja.
i
t
I.